Ο Οκτώβριος παράγεται απ' τη λατινική October, που σημαίνει όγδοος. Αρχικά ήταν ο όγδοος μήνας στο ρωμαϊκό ημερολόγιο και μετά την καθιέρωση του Ιανουαρίου ως πρώτου, έγινε δέκατος. Ηταν ο τέταρτος μήνας του αττικού έτους. Ονομάστηκε Πυανεψιών από τα ιερά Πυανέψια ή Πυανόψια, εορτή προς τιμήν του Απόλλωνα.Ετυμολογία: Ο Πυανεψιών παράγεται από τις πυάνους (κυάμους: κουκκιά) + έψειν (έψω = ψήνω, βράζω) Ιερά Πυανέψια: Κάθε χρόνο στις 7 Πυανεψιώνα (Οκτωβρίου), εορτή του Απόλλωνα, οι Αθηναίοι έβραζαν κουκκιά και άλλα όσπρια σε μια χύτρα (πανσπερμία, πολυσπόρια) προσφέροντάς τα σε κοινή συνεστίαση ευχόμενοι «καλή σπορά». Το ίδιο συμβαίνει τη σήμερον σε ορισμένα χωριά (Σάμος κ.ά.). Περιέφεραν ακόμα την Ειρεσειώνη: ένα κλαδί ελιάς στολισμένο με μαλλί γεμάτο από καρπούς τραγουδώντας: «Η Ειρεσειώνη σύκα φέρνει και παχιά ψωμιά και στα βάζα μέλι και λάδι και κρασί δυνατό...» (Πλούταρχος, Θησεύς 22).
18 Οκτωβρίου, του Αγίου Λουκά: Οι αρχαίοι πύανοι (κουκιά) θα μπορούσαν να συσχετισθούν ενδεχομένως με το γνωστό: «τ' αη Λουκά σπείρε κουκκιά».
25 Οκτωβρίου, παραμονή του Αγίου Δημητρίου: Στη Θράκη που διατήρησε πολλά λατρευτικά έθιμα αρχαίας καταγωγής γίνονται τελετές υπέρ γονιμότητας της γης.
Στο Τζαντό της Θράκης -μας πληροφορεί ο Μέγας- «εγίνετο η περιφορά της ξύλινης τζαμάλας (καμήλας)... Αλλοι χωρικοί με παράξενα ρούχα κρατώντας κλαδιά (Ειρεσειώνες) και με στεφάνια από κληματαριά (σύμβολον βλαστήσεως) στο κεφάλι συνόδευαν την καμήλα και περιήρχοντο όλα τα σπίτια του χωριού» με ευχές για «καλή σπορά». (Μέγας, Ελληνικαί Εορταί, σ. 25). Δεν θα ήταν «κακό» και οι σημερινοί, σε καιρούς μεγάλης ακρίβειας και γενικευμένης απειλής, να διοργάνωναν λατρευτικές πομπές υπέρ ευφορίας των καρπών της γης και καιρών ειρηνικών...
28η Οκτωβρίου, Εθνική Γιορτή: Γιορτή μνήμης της παλικαρίσιας αρετής των ολιγάριθμων (σε σχέση με τον πολυάριθμο πάνοπλο εχθρό), που παραλληλίζεται με τους αγώνες των... Μηδικών και... του '21. Καθώς γυναικόπαιδα της Πίνδου (κ.ά. ορεινών περιοχών) κουβαλούσαν στους ώμους τους βόλια και ψωμί στους φαντάρους μας.
Καιρός: «Τ' άη Δημητριού το καλοκαιράκι» ή «μικρό καλοκαιράκι» με... χρυσάνθεμα. Κατά τα άλλα ακρίβεια... Τα ρεβύθια Μεξικού και τα κουκιά Τουρκίας για την εορταστική πανσπερμία πανάκριβα... Αυτά και καλό μήνα.
Ο λαός κατά τα συνηθισμένα τού έδωσε και τα δικά του ονόματα:
τον λέει Αγιοδημήτρη ή Αι-δημητριάτη, αφού η πιο μεγάλη γιορτή είναι του Αγίου Δημητρίου, και Σπαρτό, είναι ο μήνας που θ' αρχίσει η σπορά. Λέμε θ' αρχίσει, γιατί η σπορά δεν γίνεται μόνο τον Οκτώβρη, αλλά προετοιμάζεται απ' το Σεπτέμβρη και συνεχίζεται μέχρι τα Χριστούγεννα.
ποντιακή ονομασία: Τρυγομηνας (Οκτώβρης)
Αγροτικές εργασίες: Σπορά δημητριακών (κριθάρι, βρόμη, στάρι) και συγκομιδή εσπεριδοειδών.
Η προετοιμασία του σπόρου το μήνα Οκτώβριο
Σήμερα οι γεωργοί (ζευγάδες ) έχουν την ευχέρεια να αγοράζουν σπόρο από την καλύτερη ποικιλία. Παλαιότερα, όμως, το μόνο που μπορούσαν να κάνουν ήταν να διαλέγουν από το καλύτερο σιτάρι που είχαν. Έπειτα αυτόν το σπόρο προσπαθούσαν με μαγικά μέσα να τον δυναμώσουν και να εξασφαλίσουν την προκοπή του.
Η τύχη του σπόρου, που θα πέσει τώρα, αυτήν την εποχή στη γη, είναι πολύ σημαντικό πράμα, γιατί απ΄ αυτή εξαρτιέται αν θα΄χει η αγροτική οικογένεια να φάει την επόμενη χρονιά ή αν θα πεινάσει.
Οι άνθρωποι ζούσαν από χρονιά σε χρονιά, εξαρτημένοι από την κάθε φορά καλή ή κακή σοδειά. Γι' αυτό οι λέξεις καλοχρονιά ή κακοχρονιά έχουν για το λαό μια ειδική σημασία: σημαίνουν την καλή ή τη κακή σοδειά.
Για να εξασφαλιστεί η τύχη του σπόρου, δεν αρκούσε μόνο η σκληρή δουλεία των αγροτών. Για να πετύχουν την καλοσοδειά χρειαζόταν να΄ χουν βοηθό και δυνάμεις που βρίσκονται έξω από τον άνθρωπο, τη θεία δύναμη και την ευχή.
Πώς όμως θα πάρουν με το μέρος τους τις δύο αυτές δυνάμεις; Δύο είναι οι τρόποι, όπως μας διδάσκει η λαογραφία. Ο πρώτος είναι η προσφορά δώρων στο Θεό, ο σεβασμός και η προσευχή. Ο άλλος τρόπος είναι όχι πια να τον παρακαλέσει, αλλά να τον εξαναγκάσει, κατά κάποιο τρόπο, να βοηθήσει. Αυτό το κάνει η μαγεία.
Έθιμα του μήνα Οκτώβρη
Οι λιτανείες για βροχή το μήνα Οκτώβριο (πρωτοβρόχια)
Ο Οκτώβρης είναι ο καταλληλότερος μήνας για σπορά. Για να σπείρει ο γεωργός πρέπει πρώτα να βρέξει- τα πρωτοβρόχια είναι απαραίτητα για τη σπορά.
Κι αν δε βρέξει; Τι γίνεται τότε; Τότε γίνεται λιτανεία. Οι κάτοικοι του χωριού συγκεντρώνονται στην εκκλησία και, αφού διαβάσει ο παπάς ειδική ευχή, παίρνουν τις εικόνες και ξεχύνονται στον κάμπο, με τον παπά επικεφαλής να ψέλνει.
Με τη λιτανεία-προσευχή και σεβασμό στο Θεό, οι αγρότες παρακαλούν το Θεό για να φέρει βροχή.
«Περπερούνα»
Υπάρχουν, όμως και μαγικά έθιμα που σκοπό έχουν όχι να παρακαλέσουν -όπως οι λιτανείες- το Θεό, αλλά να τον εξαναγκάσουν σε βοήθεια. Αυτά τα έθιμα έχουν σκοπό να προκαλέσουν βροχή με μαγικό τρόπο (μαγεία). Ένα από αυτά είναι η περπερούνα.
Η Περπερούνα ή Περπερού ή Πιρπιρού είναι ένα έθιμο που το κάνουν τα κορίτσια. Διαλέγουν ένα κοριτσάκι 8-10 ετών, συνήθως φτωχό ή ορφανό, και το στολίζουν με λουλούδια και πρασινάδα. Η πρασινάδα χρησιμεύει -όπως λένε στο Δρυμό της Μακεδονίας, ένα χωριό έξω από τη Θεσσαλονίκη- «για να πρασινίσει ο κάμπος σαν τη Πιρπιρού».
Όλη η παρέα των κοριτσιών, με την Πιρπιρού στη μέση, φτάνει σε σπίτι και τραγουδά το τραγουδάκι της Περπερούνας.
Στο Δρυμό λένε:
«Πιρπιρού, δροσούλα μου,
παρακάλσι τουν Θιο (Θεό)
για να δώσει μια βρουχή,
μια βρουχή βασιλικιά
δω στα στάρια, τα κριθάρια
στα λιανά τα παρασπόρια.
Μπάρις-μπάρις* του νιρό
Λιούμπις-λιούμπις** του κρασί
Κάθι στάχυ κι κιλό
Κάθι κούρβου (στοίβα) κι μιτρό»
*μπάρις-μπάρις το νιρό= βροχή πολύ δυνατή, μπόρα
** λιούμπις-λιούμπις το κρασί= μεγάλη ποσότητα κρασιού
Μόλις τελειώσει το τραγούδι, η νοικοκυρά του κάθε σπιτιού βγαίνει έξω και χύνει πάνω στο κεφάλι του παιδιού νερό και εύχεται :
« Καλή βροχή να δώσει ο Θεός».
Έπειτα δίνει ένα νόμισμα στο κοριτσάκι ή ό,τι άλλο έχει «για το καλό».
Σε άλλους τόπους της πατρίδας μας το έθιμο της Περπερούνας είναι κάπως διαφορετικό. Στον Πόντο λ.χ. αντί για παιδί, για να μην το καταβρέχουν και κρυώσει το καημένο, ντύνανε μια σκούπα. Έκαναν κάτι σαν σκιάχτρο και το γύριζαν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας ένα άλλο τραγούδι. Οι νοικοκυρές περιέλουζαν αυτό το σκιάχτρο με νερό και φιλοδωρούσαν τα παιδιά που το κρατούσαν.
Άλλες μαγικές πράξεις για να έρθει βροχή τον Οκτώβριο
Εκτός, όμως από το έθιμο της Περπερούνας, στο οποίο- όπως άλλωστε και στη λιτανεία- συμμετείχε όλο το χωριό, καθένας ξεχωριστά κάνει και τα δικά του μαγικά για να προκαλέσει βροχή.
Αν λ.χ. ο γεωργός (ζευγάς) σε περίοδο ανομβρίας (ξηρασίας) βρει στο δρόμο του μια χελώνα, τη γυρίζει ανάσκελα και βάζει πάνω στην κοιλιά της ένα μεγάλο σβώλο χώμα.
Ποια είναι η λογική πίσω από αυτήν την πράξη;
Να εξαναγκάσουν τη χελώνα να παρακαλέσει το Θεό να βρέξει, για να λιώσει ο σβώλος και να μπορέσει έτσι να γυρίσει στη θέση της, γιατί αλλιώς θα πεθάνει κάτω από βάρος του σβώλου.
Τα πρωτοβρόχια το μήνα Οκτώβριο και η σπορά
Τον Οκτώβρη αρχίζουν τα πρωτοβρόχια, που με τη σιγανή και επίμονη βροχή τους θα μαλακώσουν τον κόλπο της γης, κατάξερο από το καλοκαιρινό λιοπύρι.
«Ψιχαλίζει, ψιχαλίζει
στη μικρή μας την αυλή
και το μάρμαρο ποτίζει...»
τραγουδούν τα παιδιά τον Οκτώβρη, τον κοπιαστικό μήνα της σποράς.
Οι γεωργοί περιμένουν με λαχτάρα τις πρώτες βροχές που θα την ετοιμάσουν για το όργωμα.
Σαν ξαστερώνει, ο καιρός είναι σταθερός, χωρίς κρύο ή ζέστη.
Συνηθισμένο όμως είναι και το «μικρό καλοκαιράκι» ή όπως αλλιώς το λένε, το «καλοκαιράκι του Αι-Δημητριού». Τότε οι βροχές σταματάνε, το θερμόμετρο ανεβαίνει κι οι άνθρωποι το νομίζουν για ένα δεύτερο, μικρό καλοκαίρι.
Απ' αυτό τον καιρό ευνοούνται και τα χρυσάνθεμα, που ο λαός τα λέει αγιοδημητριάτικα. Όποιος δεν σπείρει τον Οκτώβρη, δεν πρόκειται να' χει πλούσια σοδειά. Για να σπείρει όμως, πρέπει απαραίτητα να βρέξει, να βρέξει τόσο, ώστε να χορτάσει η γη και να δώσει μπόλικο σιτάρι. Στην αντίθετη περίπτωση θ' αναγκαστεί να πουλήσει τα βόδια του, για ν' αγοράσει στάρι όπως λένε στην Κύπρο.
Έθιμα Αγίου Δημητρίου το μήνα Οκτώβριο
Δημήτρηδες υπάρχουν σχεδόν όσοι και Γιώργηδες, γιατί και οι δύο Άγιοι έχουν τιμηθεί εξαιρετικά απ' τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού πληθυσμού.
Καβάλα στ' άλογά τους - άσπρο, κάτασπρο του Αι-Γιώργη, κοκκινωπό του Αι-Δημήτρη - δείχνουν με τα όπλα που κρατούν πως είναι αποφασισμένοι να προστατέψουν τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους από κάθε κακό.
Τους ίδιους και τις φαμίλιες τους, τα ζώα και τα χωράφια, ολόκληρο το βιος τους.
Στο Τζαντό της Θράκης μεταμφιεσμένοι κρατώντας Ειρεσειώνες συνόδευαν την ξύλινη τζαμάλα (καμήλα) σε όλα τα σπίτια, ευχόμενοι «καλή σπορά».
Τα νέα κρασιά το μήνα Οκτώβρη
Οι γιορτές τους είναι ορόσημα στη ζωή των γεωργών και των κτηνοτρόφων.
Στου Αι-Δημήτρη ανοίγουν τα βαρέλια και δοκιμάζουν τα νέα κρασιά.
Πρώτη δουλειά είναι να έρθει ο παπάς, ν΄ αγιάσει τα βαρέλια ρίχνοντας μέσα λίγο αγιασμό. Ύστερα ο νοικοκύρης θα τραβήξει απ΄ τον πείρο και θα προσφέρει πρώτα
στον παπά, που θα δώσει τις ευχές του.
Στα χωριά της Πελοποννήσου συνήθιζαν οι νοικοκυραίοι να πηγαίνουν ένα μπουκάλι κρασί στην εκκλησία, για να λειτουργηθεί. Απ' αυτό το αγιασμένο έριχναν και λίγο στα βαρέλια τους, να βλογηθεί και το υπόλοιπο.
Στα χειμαδιά οι τσέλιγκες τον Οκτώβριο
Τούτη την ώρα έχουν ορίσει και οι κτηνοτρόφοι να κατέβουν στα χειμαδιά. Τσελιγκάδες και βοσκοί με τις φαμίλιες τους, τα κοπάδια τους και ολόκληρο το νοικοκυριό τους φορτωμένο στα ζώα, αφήνουν τα βουνά.
Του Αγίου Γεωργίου πάλι! Για καλό και για κακό έχουν κρεμάσει «φυλαχτά» στα ζωντανά τους. Για να τα προφυλάξουν από το κακό μάτι, τους βγάζουν τα μεγάλα κουδούνια και τρουγκάνια και βάζουν μικρά.
Να μην ακούγονται πολύ και προκαλούν το φθόνο. Κάτω στα χειμαδιά θα κάνουν τις νέες συμφωνίες με τους βοσκούς, θα νοικιάσουν τα χειμωνιάτικα λιβάδια, θα εισπράξουν, θα ξοφλήσουν, θα λογαριάσουν για όλο το εξάμηνο, όπως είχαν κάνει τ' Αι-Γιωργιού
για το προηγούμενο.
Μαζί με τους ποιμένες, τον Οκτώβριο επιστρέφουν στις εστίες τους και οι παραδοσιακοί μάστορες και εργάτες (αγγειοπλάστες, κεραμοποιοί, κτίστες, υλοτόμοι, χαλκουργοί, καρβουνιάρηδες, βαρελοποιοί, πλανόδιοι φωτογράφοι κ.ά.) που παλαιότερα ταξίδευαν σε όλα τα Βαλκάνια.
Χαρακτηριστικό της ατμόσφαιρας που επικρατούσε στα χωριά την ώρα της επιστροφής των μαστόρων αποτυπώνεται στις φράσεις:
« Οι μαστόροι. Οι μαστόροι. Έρχονται οι μαστόροι»
ή
« Έρχεται ο πατέρας μου.
Έρχεται ο Παναγής μας.
Έρχεται ο Γιωργής μας»
για να ακολουθήσει τρικούβερτο γλέντι.
Για τον διακαή πόθο της επανόδου των μαστόρων στη οικογενειακή εστία, μας βεβαιώνουν από αρχαιοτάτους χρόνους, τα έργα του Ομήρου, των κλασικών, του Θεόκριτου κ.ά.
Το πρώτο πράγμα που έκανε ο ξενιτεμένος, μόλις επιστρέψει στο σπίτι του, ήταν
να πάει στην εκκλησία και να ανάψει μια λαμπάδα «ίσα με το μπόι του», συνοδευόμενος απ' όλη την οικογένεια, ευχαριστώντας το Θεό που τον βοήθησε να επιστρέψει στο σπίτι του.
Η οικογένειά του, πραγματοποιούσε κάποιο τάμα που είχε κάνει γι' αυτόν όσο έλειπε:
Πρόσφεραν στην εκκλησία μια εικόνα, έναν πολυέλαιο και άλλα μικρά αναθήματα ή «έζωναν» την εκκλησία με κεριά.
Ρώσοι και Σλάβοι για τη γιορτή του Αγίου Δημητρίου τον Οκτώβρη
Η γιορτή του Αγίου Δημητρίου σηματοδοτεί γι' αυτούς, όπως και για τους Έλληνες,
το τέλος του καλοκαιριού και την αρχή του χειμώνα.
«Έρχεται ο Άγιος Δημήτριος (Mitrovdan) καβάλα στο άσπρο άλογο»
λέει μια σερβική παροιμία.
Οι Ρώσοι λένε:
«Τη μέρα του Αγίου Δημητρίου ο χειμώνας σκαρφαλώνει στο φράχτη» ενώ οι Βούλγαροι λένε πως την ημέρα αυτή « ο μπάρμπα-Δημήτρης τινάζει τα άσπρα γένια του και από αυτά πέφτει το πρώτο χιόνι».
Στους Ουκρανούς και τους Λευκορώσους, μετά του Αγίου Δημητρίου σταματούσαν οι προξενιές.
Σέρβοι και Βούλγαροι θεωρούν προστάτη των σπιτιών από ποντίκια και φίδια το «μαθητή» του αγίου Νέστορα, που σύμφωνα με το θρύλο σκότωσε το δράκοντα από τον οποίο έβγαιναν τα ποντίκια, τα φίδια και άλλα χθόνια ζώα.
Στη Βουλγαρία λένε:
Η ημέρα του Αγίου Δημητρίου «λύνει και δένει», επειδή η ημέρα αυτή σηματοδοτούσε τη λήξη των καλοκαιρινών συμφωνιών, την πληρωμή των εργατών από τους εργοδότες, την εξόφληση χρεών και εργατών για τη μισή χρονιά και το κλείσιμο νέων συμφωνιών για την επόμενη περίοδο.
(Πηγές: 1. Εφημερίδα «Απογευματινή»,25/9/04, 2. «Λαογραφικό Ημερολόγιο» της Αικ. Τσοτάκου-Καρβέλη, εκδ. Πατάκη )
Ο μήνας Οκτώβριος στην αρχαιότητα
Στην αρχαία Ρώμη, στα μέσα Οκτωβρίου, στους ειδούς Οκτωβρίου όπως ονομάζονταν, οι Ρωμαίοι θυσίαζαν στο Πεδίο του Άρεως (Campus Martins) έναν εξιλαστήριο ίππο για να προκόψουν τα σπαρτά.
Από τις πιο σημαντικές γιορτές και λατρείες του μήνα Οκτωβρίου στην αρχαία Ελλάδα ήταν τα Πυανόψια, αγροτική γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα, τα Οσχοφόρια, γιορτή του τρύγου και τα Θεσμοφόρια προς τιμήν των θεσμοφόρων θεών, Δήμητρας και Κόρης.
Ο Οκτώβριος από την αρχαιότητα συνδέεται με τις αγροτικές και άλλες εποχικές ασχολίες, οι κυριότερες από τις οποίες είναι η παρασκευή και η δοκιμή του οίνου και το κυνήγι των μικρών ζώων και πουλιών. Η σύνδεση του συγκεκριμένου μήνα με τον οίνο δικαιολογεί και την απεικόνισή του συχνά με τη μορφή του Βάκχου και των Σατύρων.
 |
Όμως, στην αρχαία Αττική ο μήνας αυτός, Πυανοψιών, ήταν πλούσιος σε εορταστικές εκδηλώσεις επειδή ο πληθυσμός της φρόντιζε να εξασφαλίζει στις γεωργικές εργασίες τη θεϊκή προστασία και κυρίως της Θεάς Δήμητρας, επειδή άρχιζε ο κύκλος της ετήσιας παραγωγής. Ειδικότερα στην Ελευσίνα, προς τιμή της Θεάς, όλοι οι Έλληνες ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλουν τη δεκάτη της σοδειάς τους.
users.sch.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου