Οι αρχαίοι Έλληνες ήσαν και οικολόγοι

Γράφει ο Γιώργος Μιχ. Λιοντήρης

Πολιτικός Μηχανικός

Με αφορμή την 5η Ιουνίου που έχει οριστεί ως Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος και ενώ η λήψη αντιλαϊκών και ανάλγητων μέτρων φαίνεται να μην έχει τελειωμό για την καταβολή δόσεων από την Τρόικα, δανείζομαι από το Πράσινο Ποντίκι της 2 Ιουνίου 2011 το θέμα – αφιέρωμα για την οικολογία στην Αρχαία Ελλάδα, από έρευνα των αρχιτεκτόνων Μαρίας Κορμά και Ειρήνης Βαλλερά.Βασικές αρχές της οικολογίας στη θεωρητική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων διακρίνονται σε τρείς διαφορετικούς χώρους:

α) Στον χώρο της θρησκείας η «θεοποίηση» της φύσης ωθούσε στον σεβασμό και την προστασία του περιβάλλοντος και την ορθή ένταξη του ανθρώπου στο οικοσύστημα.

β) Στον χώρο της φιλοσοφίας, στα συγγράμματα των Ελλήνων φιλοσόφων «περί φύσεως» αναγνωρίζεται η βασική αρχή της ενότητας της φύσης στην ανθρώπινη συμπεριφορά και η παραδοχή της φυσικής αρμονίας ως μέτρου για την ανθρώπινη κοινωνία.Είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι αναφέρονται στο «ένα» που δημιούργησε το σύμπαν, π.χ. ο Αναξαγόρας δηλώνει «πάντα νους διεκόσμησε» και «πάντα νους έγνω». Η θεωρία του Ηράκλειτου ότι η πορεία των πραγμάτων είναι μονοδρομική, ότι η μεταβολή είναι μη αντιστρεπτή, υλοποιείται στο παράδειγμα της φλόγας του κεριού, δηλαδή στην ενέργεια που χάνεται κατά την παραγωγική διαδικασία μετατρεπόμενη σε θερμότητα.

Οι θεωρητικές απόψεις για την φύση οδήγησαν στον σεβασμό της και στην αναγνώριση της επίδρασης της στον άνθρωπο. Η επίδραση αυτή που αναπτύσσεται και στο περίφημο βιβλίο του Ιπποκράτη «Περί αέρων, υδάτων και τόπων», όπου τονίζεται ότι όχι μόνο ο χαρακτήρας και η δημιουργικότητα των λαών διαμορφώνονται από τις συνθήκες του περιβάλλοντος αλλά και η ίδια η υγεία τους – οι ασθένειες που τους βασανίζουν – είναι αποτέλεσμα των δεδομένων του μικροκλίματος, της διατροφής, της ποιότητας του πόσιμου νερού, κλπ.

Η αναγνώριση της φύσης ως υποδειγματικού μέτρου για την κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων βρίσκεται στη βάση της φιλοσοφικής, ηθικής, αισθητικής, κοινωνικής και οικονομικής θέσης των αρχαίων Ελλήνων.

γ) Αξιοσημείωτη είναι η θέση της οικολογίας στην οικονομική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων. Στα οικονομικά συγγράμματα του Ξενοφώντα και του Αριστοτέλη, αλλά και του Πλάτωνα, φαίνεται η πρόνοια για ορθολογιστική διαχείριση στη σχέση πόρων – εδάφους – ανθρώπινης εργασίας, για διάκριση των αναγκών σε πραγματικές και επίπλαστες, για παραγωγή αγαθών μέχρι το επίπεδο της αυτάρκειας. Τονίζεται έντονα η αποφυγή υπερβολικής παραγωγής αγαθών που οδηγεί σε άσκοπο πλουτισμό, ευδαιμονισμό, κατασπατάληση πόρων, εκμετάλλευση ανθρώπων και τελικά σε διαστροφή του ανθρώπινου χαρακτήρα. «Ο δε χρηματιστής βίαιός τις εστίν» γράφει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια». Η απόκλιση από την φυσική τάξη αποτελούσε «ύβριν» από άποψη ηθικής και δικαιοσύνης και άσκοπη ενέργεια από άποψη οικονομίας.

Χαρακτηριστικό του σεβασμού των αρχαίων Ελλήνων προς το περιβάλλον είναι το γεγονός ότι στην χωροθέτηση των οικισμών τους, κύριο μέλημα έθεταν την επιλογή υγιεινής τοποθεσίας, δεύτερο την επιλογή οχυρής τοποθεσίας και τρίτο την επιλογή πλούσιας τοποθεσίας. Όσο για τους οικισμούς φρόντιζαν να οριοθετούν τις χρήσεις γης κατά τομείς , ώστε να γίνεται σωστή πολεοδομική εξυπηρέτηση. Υπήρχαν τα τείχη της πόλης και οι στρατώνες, οι ναοί και τα ιερά, οι αγορές και τα δημόσια κτίρια, οι κατοικίες και τα εργαστήρια οι κρήνες και τα άλση.

Παράλληλα υπήρχε νομοθετική πρόνοια για το περιβάλλον π.χ. απαγορευόταν η κοπή περισσότερων από 2 δέντρων ελιάς τον χρόνο από κάθε ιδιοκτήτη. Ο Σόλωνας είχε καθιερώσει αμοιβή 5 δραχμών για τη θανάτωση αρσενικού λύκου, αλλά μόνο 1 δραχμή για κάθε νεαρή λύκαινα, πράγμα που δείχνει ότι στόχος ήταν η μείωση αλλά όχι η εξόντωση του είδους.

Για την αντιμετώπιση της ρύπανσης των πόλεων υπήρχαν νομοθετικά μέτρα π.χ. η μεταφορά σκουπιδιών και της κόπρου έπρεπε να γίνεται σε μεγάλη απόσταση.

Ο Πεισίστρατος γέμισε την Αθήνα με κρήνες και καταιωνιστήρες, απαγόρευε όμως τις δεξαμενές (πισίνες) για τον κίνδυνο των μολύνσεων και της σπατάλης.Στο κλείσιμο αυτής μου της παρέμβασης θα πρόσθετα ότι επειδή η σύγκριση της εικόνας που παρουσιάζουν οι σημερινές ελληνικές πόλεις και ο σύγχρονος τρόπος ζωής με τις αντίστοιχες αρχαίες και τις αξίες των αρχαίων Ελλήνων είναι καταφανώς εις βάρος μας, απαιτείται απ΄ όλους μας προσπάθεια, κόπος και χρόνος στα πλαίσια της κοινωνικής ευθύνης για προστασία και σεβασμό του περιβάλλοντος και επιπλέον επειδή το έχουμε δανειστεί από τις επόμενες γενεές και έχουμε χρέος να το παραδώσουμε τουλάχιστον όπως το παραλάβαμε.