Οι ευθύνες για την καταστροφή πού πρέπει να αποδοθούν: (α) Στο Βενιζέλο που οδήγησε τη χώρα στη Μικρά Ασία; (β) Στον Κωνσταντίνο και το Γούναρη που συνέχισαν μια αδιέξοδη πολιτική και έφτασαν μέχρι το Σαγγάριο; (γ) Στη στρατιωτική ηγεσία για το ανερμάτιστο των αποφάσεων και για την ανικανότητα που επέδειξε στην εκτίμηση κρίσιμων καταστάσεων; (δ) Στους Μεγάλους μας Σύμμαχους που μας χρησιμοποίησαν για το δικό τους συμφέρον; (ε) Σε όλους τους πρωταγωνιστές που στα σχέδιά τους για το διαμελισμό της Τουρκίας δεν υπολόγισαν την τουρκική αντίδραση ή που τη δημιούργησαν, γιατί εξυπηρετούσε τα νέα γεωπολιτικά δεδομένα μετά τη ρωσική επανάσταση; Στις προηγούμενες σελίδες οι απαντήσεις στα παραπάνω 5 ερωτήματα δίνονται μέσα από την αφήγηση και το σχολιασμό των γεγονότων, αλλά πρέπει, για να είναι ολοκληρωμένη η μικρή αυτή παρουσίαση της τραγικής τετραετίας 1919 – 1922, να δοθούν επιπλέον στοιχεία στον αναγνώστη για να μπορέσει να αποκτήσει τη δική του εικόνα και να επεκτείνει τη μελέτη του για τα γεγονότα και τους πρωταγωνιστές της περιόδου αυτής.
Α. Για το πρώτο ερώτημα που αποτελεί κατά τη γνώμη μας και το κυριότερο θα αρχίσουμε την παράθεση των στοιχείων από τα όσα αναφέρει ο Δ. Φωτιάδης στο βιβλίο του Σαγγάριος. Γράφει, απαντώντας στο ερώτημα αν έκανε καλά ή όχι ο Βενιζέλος με την απόφασή του να βρεθεί στη Σμύρνη: «Το θέμα λοιπόν μπορούμε να το εξετάσουμε με τους ακόλουθους δυο τρόπους:
(1) Για μας, είναι ή όχι λάθος που ο Βενιζέλος υποκίνησε κι επέτυχε την υπερπόντια αυτή εκστρατεία στη Μικρασία; Η απάντηση δε μπορεί να είναι άλλη, για κάθε ιστορικό, απ΄ αυτήν εδώ: ΝΑΙ, ήταν λάθος.
(2) Υπήρξε όμως και για το Βενιζέλο λάθος; Η απάντηση είναι: ΟΧΙ, δεν ήταν.» και συνεχίζει λέγοντας: «Πώς, πραγματικά, μπορούσε ν’ αρνηθεί ο Βενιζέλος να ελευθερώσει τον υπόδουλο ελληνισμό της Ιωνίας; Πώς μπορούσε να στρέψει αλλού το πρόσωπο, όσο μπροστά του έβλεπε, κι ας ήταν απατηλό, το όνειρο της Μεγάλης Ελλάδας; Πώς μπορούσε ν’ αφήσει την Ιταλία να καταλάβει, έστω και προσωρινά, τη Σμύρνη; Τυχόν αρνητική στάση του θα χαρακτηριζόταν ασφαλώς προδοσία».
Ο Φωτιάδης υπερασπίζεται τον Βενιζέλο, σημειώνοντας ότι οι πολιτικοί αντίπαλοί του ακολούθησαν και υπερέβαλαν τη δική του πρακτική, έστω κι αν οι διεθνείς συνθήκες, δηλαδή η υποστήριξη των Συμμάχων στον αγώνα, που αυτοί – έξυπνα- μας επιφόρτισαν, ήταν σαφώς δυσμενέστερες! Και αναφέροντας μια εγγραφή στο ημερολόγιο του Μεταξά, που από την δεξιά πτέρυγα του πολιτικού φάσματος παρουσιάζεται ως ο μόνος προφήτης της καταστροφής, συμπεραίνει, ότι κάθε κυβερνήτης της Ελλάδας –τότε- θα έπαιρνε την ίδια -με το Βενιζέλο- απόφαση!
Ο κάθε καλοπροαίρετος μελετητής θα είχε δυο ερωτήματα να αντιτάξει στο σκεπτικό του Δ. Φωτιάδη:
(α) Γιατί το «όνειρο ήταν απατηλό» και αν όντως ήταν, γιατί το ακολούθησε;
(β) Πώς θα μπορούσε η Ελλάδα ν’ απελευθερώσει τους Ίωνες, με τι μέσα, σε πόσο χρόνο και για πόσο χρόνο; Η Ελλάδα πήρε την εντολή «χωροφύλακα» -«να ασφαλίση την τάξιν» έλεγε ο ίδιος ο Βενιζέλος στο διάγγελμά του- και όχι εντολή απελευθερωτή!
Το κίνημα των Νεότουρκων δεν εμφανίστηκε μετά την απόφαση των Συμμάχων, υπήρχε και δρούσε υπό τις ευλογίες πολλών δήθεν φίλων μας. Η τριανδρία των Νεότουρκων Enver, Talaat και Djemal ήδη στο διάστημα 1914-1918 δρούσε υπό τις ευλογίες των Γερμανών –η στράτευση των χριστιανών ανδρών και ο ¨λευκός θάνατος¨ ολόκληρων πληθυσμών ήταν έργο του Liman Von Sanders-, και των Γάλλων που γνώριζαν τα γεγονότα, όμως δε δίσταζε ο αντιπλοίαρχος Rollin, σε έκθεσή του προς το γαλλικό ΓΕΝ, να αναφέρει ότι: «Απ’ όλους τους λαούς: Έλληνες, Αρμένιους κ.ά οι Τούρκοι πάραυτα παραμένουν οι πλέον συμπαθείς, με τους οποίους μπορούμε καλύτερα να συνεννοηθούμε», όπως αναφέρει ο Χ. Τσιρκινίδης! Αυτό σημαίνει ότι η νεοτουρκική εθνοκάθαρση και ο συνεπαγόμενος και απαραίτητος φανατισμός είχαν
31
ξεκινήσει και δεν θα σταματούσαν, άρα έπρεπε να ληφθούν σοβαρά υπόψη και για την περίπτωση να μη βρεθεί 1 ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη, αλλά και για την αντίθετη περίπτωση.
Ο Κ. Σβολόπουλος θεωρεί ότι τα ερωτήματα που τίθενται και αφορούν την παραγνώριση του εθνικιστικού κινήματος στην Τουρκία από το Βενιζέλο είναι έωλα, γιατί τον Μάιο του 1919 δεν ήταν φανερή η δυναμική που θα αποκτούσε αργότερα το κίνημα. Ο Βενιζέλος -κατά τον Σβολόπουλο- στηρίχθηκε, ως όφειλε, στις απτές πραγματικότητες της περιόδου εκείνης.
Σύμφωνα με τον ίδιο ο φιλελεύθερος Βενιζέλος «ως πρόμαχος στην προάσπιση των θεμελιακών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ήταν εύλογο να προσβλέπει κατά κύριο λόγο στην παροχή νόμιμης προστασίας σε όσους συμπατριώτες υπέκειντο σε καθεστώς βίας και καταπίεσης». Δηλαδή η λύτρωση των Ελλήνων Μικρασιατών από την βία των Νεότουρκων με την αποστολή εκεί του ελληνικού στρατού, παρουσιάζεται ως το καθοριστικό στοιχείο της απόφασης του Βενιζέλου.
Έχουμε ένα παράξενο σκεπτικό . από τη μια δεν προσάπτεται 2 –ως μειονέκτημα- στο Βενιζέλο η παραγνώριση του τουρκικού εθνικισμού 3-4 και από την άλλη δέχεται ότι υπήρχε καταπίεση, που ασκούσε αυτός ο παραγνωρισμένος εθνικισμός, στους εν Μικρά Ασία Έλληνες!
Πρέπει να τονίσουμε και ένα ακόμα μειονέκτημα στη συλλογιστική αυτή. Η παροχή προστασίας δεν περιέλαβε τους Έλληνες του Πόντου, οι οποίοι αφέθηκαν στην τύχη τους και δεν αναφέρονταν στο υπόμνημα του Βενιζέλου προς τον Lloyd George του Νοεμβρίου 1918 ! Μόλις στις 5 Οκτωβρίου του 1920, σε αντίστοιχο υπόμνημά του προς τον Lloyd George, ο Βενιζέλος προτείνει τη σύσταση νέου κράτους στον Πόντο από τους εκεί Έλληνες και από όσους είχαν εκδιωχθεί και εγκατασταθεί στη νότια Ρωσία, ώστε σε συνδυασμό με το -υπό σύσταση και αυτό- κράτος της Αρμενίας και τη Γεωργία να αποτελέσουν ¨το ανάχωμα¨ στον ισλαμισμό και τον σοβιετικό ιμπεριαλισμό! Προσέξτε γιατί το πρότεινε ο Βενιζέλος: όχι για λύτρωση των Ποντίων αλλά ως κράτος – προστάτης του ιμπεριαλισμού!
Εν τέλει ο Σβολόπουλος θεωρεί ότι η απόφαση του Βενιζέλου για την απόβαση στη Σμύρνη και την εξ αυτής επέκταση των ορίων του ελληνικού κράτους στη Μικρά Ασία ήταν σωστή καθόσον: (1) ανταποκρινόταν σε μείζονες ανάγκες του ελληνισμού και (2) προσφερόταν να ανοίξει νέες προοπτικές για τη χώρα μας, να την καταστήσει δηλαδή σημαντική περιφερειακή δύναμη.
Συνεπικουρώντας τον Κ. Σβολόπουλο σχετικά με την ορθότητα της απόφασης του Βενιζέλου ο Δ. Τσιριγώτης ενώ αποδέχεται την αρμονική σύζευξη των πολιτικών στόχων με το σύνολο των μέσων «εσωτερικής – εξωτερικής εξισορρόπησης της υψηλής στρατηγικής του Βενιζέλου», όπως αναφέρει, θέτει
32
1 Ο Churchill στα απομνημονεύματά του ισχυρίζεται ότι η δημιουργία του κεμαλικού κινήματος και η έξαρση του εθνικισμού, οφείλεται αποκλειστικά στην παρουσία του ελληνικού στρατού στη Μικρασία. Θεωρεί ότι οι Τούρκοι μπορεί να δέχονταν τον αγγλογαλλικό ζυγό, αλλά ποτέ δε θα ανέχονταν να βρεθούν υπό τον ζυγό των πρώην ραγιάδων! Και αλήθειες και ψέματα!
2 Σημαντικό στοιχείο για τη διαμόρφωση γνώμης περί του θέματος αποτελεί και η συνομιλία του Βενιζέλου με στελέχη του Foreign Office στις 26 και 27 Ιανουαρίου του 1921. Σχολιάζοντας αυτές τις συνομιλίες ο Ριζάς αναφέρει ότι «ο Βενιζέλος υποτιμούσε την απήχηση του Κεμάλ στην Τουρκία, ισχυριζόμενος ότι δεν εκπροσωπούσε παρά μόνο 15.000 αξιωματικούς που ήταν αποστρατευμένοι, ενώ ο πληθυσμός ήταν γενικά ¨παθητικός¨». Εάν δυο χρόνια μετά την απόβαση των Ελλήνων στη Σμύρνη ο Κεμάλ ήταν τόσο ανίσχυρος –κατά τον Βενιζέλο-, τότε εύκολα μπορούμε να καταλάβουμε ποια άποψη θα είχε ο Βενιζέλος το Μάιο του 1919, όταν αποφάσισε να δεχτεί την πρόταση των Συμμάχων για την απόβαση.
3 Ένα απόσπασμα του Smith φωτίζει περισσότερο τον ισχυρισμό μας, ότι ο Βενιζέλος ή αδιαφόρησε ή υποτίμησε για την ισχύ του εθνικιστικού κινήματος και δεν δέσμευσε –όσο μπορούσε- τους Συμμάχους στην παροχή βοήθειας και στην ελευθερία κινήσεων του στρατού μας. Ο Μ. L. Smith γράφει: «Όλα τα έθνη δίνουν στη δική τους έννοια της εθνικότητας μια προνομιακή θέση εν σχέσει με τα άλλα έθνη. Η έννοια εξυπονοείται στον όρο. Αλλά είναι επικίνδυνο να υποτιμάς τη δύναμη των γειτονικών εθνικισμών, όπως έκανα πολλοί Έλληνες».
4 Του Τουρκικού εθνικισμού για τον οποίο ο Κ. Σβολόπουλος στο βιβλίο του «Η Ελληνική εξωτερική πολιτική, 1900-1945, α’ τόμος» και στη σελίδα 150 γράφει: «Απροκάλυπτη ή λανθάνουσα η ενδοσυμμαχική αντίδραση…. θα συναφθεί αναπόφευκτα με το μείζον πρόβλημα της καταστολής του ένοπλου κινήματος των Τούρκων εθνικιστών. … εκδηλωνόταν στους κόλπους μερίδας της τουρκικής κοινής γνώμης η απόφαση για ενεργή αντίδραση ….».
Άρα μιλάμε για δύο προβλήματα που έπρεπε να είχε λάβει υπόψη του ο Βενιζέλος πριν την όποια απόφασή του.
συνάμα δυο καίρια ερωτήματα σχετικά με την επίτευξη τον πολιτικών στόχων, ερωτήματα που έθεσαν οι Σύμμαχοι σε συνάντηση τους με το Βενιζέλο στις 5 Αυγούστου 1920, η ημερομηνία έχει μεγάλη σημασία στην κατανόηση του γενικού κλίματος στους κόλπους των Συμμάχων και της ορθότητας της απόφασης του Βενιζέλου για εμπλοκή στη Μικρασία.
Το 1 ο ερώτημα αφορούσε την πολιτικοστρατηγική δυνατότητα της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας να επιβάλλει την πολιτική της βούληση –τους όρους της Συνθήκης- στον Κεμάλ αποκλειστικά και μόνο με ίδια μέσα!
Το 2 ο ερώτημα αφορούσε την στρατιωτική δυνατότητα του ελληνικού κράτους να διεξάγει ένα διμέτωπο πόλεμο, εννοώντας πόλεμο με την Τουρκία και την Βουλγαρία.
Στο 1 ο ερώτημα ο Βενιζέλος απάντησε καταφατικά, δηλαδή ο ελληνικός στρατός και με την απουσία εξωτερικής βοήθειας 5 θα είχε τη δυνατότητα να επιβληθεί του Κεμάλ.
Στο 2 ο ερώτημα ο Βενιζέλος είπε ότι « … είναι υποχρεωμένος να απαντήσει αρνητικά, αλλά ελπίζει να μη χρειαστεί τέτοια δράση», δηλαδή ευχόταν να μη συμβούν τα χειρότερα! Πιστεύουμε ότι η απάντηση του Έλληνα πρωθυπουργού δεν τον τιμά και ταυτόχρονα δείχνει την απουσία ουσιαστικού σχεδιασμού ακόμα και μετά την παρέλευση ενός χρόνου από την εμπλοκή στη Μικρασία.
Εάν ο αμερικανικός παράγων παρέμενε σταθερός στην φιλοβουλγαρική 6 στάση του το πρόβλημα αναπόφευκτα θα εμφανιζόταν, αφού η Βουλγαρία ενθαρρυμένη από τους Αμερικανούς θα έθετε εδαφικές αξιώσεις στην ανατολική Μακεδονία. Η προσφορά της Καβάλας στους Βούλγαρους, ως αντάλλαγμα για τη έξοδό τους στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων αλλά και σε αντιδιαστολή με την παραχώρηση της Ιωνίας στην Ελλάδα, ήταν νωπή ακόμα!
Για το θέμα που μας απασχολεί Γ. Μαυρογορδάτος γράφει: «Ο Βενιζέλος από πολύ νωρίς είχε θέσει ως στόχο πρώτης προτεραιότητας την προσάρτηση 7 της Σμύρνης. Η επέκταση του νεοελληνικού κράτους στη Μικρά Ασία έγινε γι΄ αυτόν έμμονη ιδέα, επισκιάζοντας άλλα ζητήματα» και συνεχίζει «Στην οπτική αυτή , ο Βενιζέλος δεν υπήρξε ούτε λιγότερο διορατικός ούτε περισσότερο απερίσκεπτος από όλους τους άλλους ηγέτες που συνδιαμόρφωσαν μια νέα τάξη πραγμάτων σε βάρος των ηττημένων του Α’ Π.Π.».
Το νέο στοιχείο που προσθέτει στη συζήτηση ο Μαυρογορδάτος είναι η έμμονη ιδέα 8 , όρος που παραπέμπει σε παραπέρα σκέψεις και ο ίδιος θεωρεί ότι ο Βενιζέλος «είχε τυφλωθεί από την απατηλή λάμψη της Σμύρνης» και δεν μπορούσε να θέσει άλλους ρεαλιστικότερους όρους, όπως: η διατήρηση της Ανατολικής Θράκης, η προσάρτηση της Κύπρου κ.ά.
Στο σημείο αυτό καλό είναι να αναφερθούμε σε μια άλλη πρόταση για την Ιωνία, πρόταση που είχε ¨καταθέσει¨ ο Ίων Δραγούμης, σημαίνον στέλεχος του αντιβενιζελισμού, στις 24 Ιανουαρίου του 1919 και την οποία αναφέρουν οι Κ. Σβολόπουλος και Σ. Ριζάς.
Πρότεινε ο Δραγούμης τη δημιουργία ενός νέου «μοιραίως ελληνοτουρκικού και όχι καθαρά ελληνικού» κράτους, στην ενδιάμεση περιοχή που θα απέμενε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά την
33
5 Η ερώτηση και η παρατήρηση έγιναν από τον G. Clemenceau! Έχει ιδιαίτερη σημασία γνωρίζοντας τις φιλοτουρκικές διαθέσεις της γαλλικής πολιτικής αλλά και της γαλλικής κοινής γνώμης.
6 Η στάση αυτή των Αμερικανών είναι ανεξήγητη, αφού η Βουλγαρία ανήκε στο στρατόπεδο των ηττημένων του Α΄ΠΠ.
7 Ο Ριζάς θεωρεί ότι από τον Ιούνιο του 1917 η ελληνική πολιτική –του Βενιζέλου- απέβλεπε στην επέκταση των ορίων του ελληνικού κράτους στη Μικρά Ασία. Θεωρεί, επίσης, ότι το ενδιαφέρον της Αθήνας για την ασφάλεια των εκεί ελληνικών πληθυσμών ήταν πραγματικό και όχι προσχηματικό.
Δηλαδή, εμμέσως αποδέχεται τη βία που ασκούσαν οι Νεότουρκοι στους χριστιανικούς πληθυσμούς, άρα αποδέχεται και την ύπαρξη σοβαρού και ανεπτυγμένου εθνικιστικού κινήματος στην Τουρκία! Η αντίφαση στη σκέψη του Βενιζέλου, που τονίσαμε παραπάνω και σε σχέση με την προηγούμενη υποσημείωση, είναι και πάλι παρούσα.
8 Για το όραμα του Βενιζέλου μιλάει ο Ριζάς, όπως αυτό παρουσιάστηκε στην ελληνική Βουλή στις 21 Οκτωβρίου 1915 , σχετικά με τη δημιουργία ¨μιας Ελλάδας μεγάλης και κραταιάς … με την φυσικήν επάνοδο εις τα όρια εντός των οποίων Ελληνισμός έδρασε … ικανής να αναπτύξη εντός των ορίων της ζωτικήν βιομηχανίαν, ικανής … να συνάψη εμπορικάς σχέσεις μετ’ άλλων κρατών … ικανής να προστατεύση τον Έλληνα οπουδήποτε γης ευρισκομένου¨. (Ορθογραφία πρότυπου)
αφαίρεση των αραβικών, κουρδικών, αρμενικών τμημάτων, καθώς και την αυτονόμηση της Κωνσταντινούπολης μαζί με τη ζώνη των Στενών, υπό την προστασία της ΚτΕ. Πρόκειται για μια εκδοχή της Μεγάλης Ιδέας χωρίς τις εδαφικές δεσμεύσεις που αυτή συνεπάγεται. Αλλά οι εποχές ήταν δύσκολες και οι αντίπαλοι δεν είχαν βήμα, έστω κι αν όσα πρότειναν ήταν σωστά.
Τελικά η άποψη του Μαυρογορδάτου είναι ότι η απόφαση του Βενιζέλου: (α) διπλωματικά ήταν σωστή, αφού δε μπορούσε να προβλέψει τις ραγδαίες ανατροπές που επήλθαν, τις οποίες και ο Nicolson – βλέπε παρακάτω- παρουσιάζει, (β) στρατιωτικά υπήρξε εντελώς λανθασμένη λόγω της απουσίας φυσικών ορίων για την παροχή ουσιαστικής άμυνας στις λογικά αναμενόμενες επιθέσεις 9 των Τούρκων και (γ) οικονομικά –και αυτό είναι νέο στοιχείο- θα κατέληγε οικτρό λάθος, αφού η Σμύρνη θα παρήκμαζε 10 με την αποκοπή της από το εσωτερικό της Μ. Ασίας και τη διάνοιξη άλλων δρόμων και λιμένων για το τουρκικό εμπόριο, δεδομένης της αντιπαλότητας και του μίσους των εθνικιστών έναντι των Ελλήνων!
Στο στρατιωτικό επίπεδο, κατά τον Σακελλαρόπουλο, ο Τσώρτσιλ (Churchill) στα απομνημονεύματά του κατηγορεί τον Βενιζέλο πως γνώριζε ότι οι Βρετανοί, οι Γάλλοι, οι Αμερικάνοι και οι Ιταλοί φυσικά δεν ήταν σε θέση να στείλουν στη Μικρά Ασία στρατεύματα –η αποστράτευση στις χώρες αυτές είχε ήδη συντελεστεί- παρά μόνο συμβολικά αποσπάσματα. Στρατιωτικά η Ελλάδα θα ήταν μόνη! Θεωρούμε ότι φυσιολογικά ο Βενιζέλος πρέπει να το γνώριζε 11 αυτό, αλλά δεν πρέπει να γνώριζε ότι και οικονομικά δεν θα υπήρχε η παραμικρή βοήθεια.
Αλλά εκ των πραγμάτων και των αποτελεσμάτων φαίνεται ότι δεν υπήρχε καμιά εγγύηση για τη διασφάλιση της οικονομικής τουλάχιστον βοήθειας και αυτή η παράλειψη είναι απαράδεκτη για ένα μεγάλο πολιτικό ηγέτη.
Ο Ν. Ψυρούκης ξεκάθαρα τονίζει τις ευθύνες του Βενιζέλου ο οποίος, ταυτίστηκε ή καλύτερα ελεγχόταν από την ελληνική ολιγαρχία κι έτσι έγινε υπερασπιστής των αγγλικών αποικιακών σχεδίων και υπέρμαχος της μεγαλοαστικής πολιτικής στην Ελλάδα.
Σωστά τονίζει ο Ψυρούκης ότι η απόφαση του Βενιζέλου να συμφωνήσει με την πρόταση των Συμμάχων, πάρθηκε, χωρίς καμιά εγγύηση για τη μελλοντική στάση της Γαλλίας και των ΗΠΑ που απλά συναίνεσαν στα σχέδια του Lloyd George και χωρίς την παραμικρή μελέτη και προετοιμασία της αποστολής και ήταν λάθος.
Οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα του ελληνικού στρατού κατοχής -του χωροφύλακα θα λέγαμε εμείς- δεν είχαν αποσαφηνιστεί κι αυτό φάνηκε από την πρώτη μέρα, αλλά και από το πόρισμα της ανακριτικής επιτροπής για τα έκτροπα της πρώτης ημέρας της απόβασης στη Σμύρνη.
34
9 Ο Δουσμάνης θεωρούσε ότι η Σμύρνη συνιστούσε τον εμπορικό πνεύμονα της Τουρκίας και την κεφαλή των τουρκικών σιδηροδρόμων, οπότε ήταν σίγουρη η αντίδραση των Τούρκων στην κατάληψή της από τους Έλληνες και ευκαιρία για τον Κεμάλ να ηγηθεί του εθνικιστικού κινήματος. Αυτό καταλογίζει ως μέγιστο σφάλμα του Βενιζέλου, που έγινε για να ευθυγραμμιστεί η πολιτική του με αυτήν του Lloyd George. Δεν πρέπει, όμως, να ξεχνάμε ότι ο Δουσμάνης ήταν σφόδρα αντιβενιζελικός και φιλοβασιλικός.
10 Ο Τζανακάρης στην περιγραφή του για την επίσκεψη του Βενιζέλου –παραμένοντος μέσα στο πλοίο- στη Σμύρνη, μετά την απόπειρα δολοφονίας του, τονίζει ότι ενώπιον αρκετών προσώπων από τη Σμύρνη ο Βενιζέλος παρουσίασε τα σχέδιά του για την περιοχή την οποία θα αποικούσε με ακτήμονες έλληνες από την Αρκαδία και τη Ρούμελη, ώστε να αυξηθεί η παραγωγική της βάση και ταυτόχρονα να σχηματιστεί ένα «εθνολογικό τείχος» ενάντια στην τουρκική απειλή.
11 Περί του θέματος ο Μ. L. Smith αναφέρει: «Έτσι η Ελλάδα ανέλαβε ένα έργο πέρα από τις δυνάμεις της, γιατί υποτίμησε τις δυνάμεις που είχαν συνταχθεί εναντίον της και υπερτίμησε εκείνες που συμμαχούσαν μαζί της. Ο Βενιζέλος έκανε αυτόν τον κακό υπολογισμό –εύκολο είναι να τον εντοπίσουμε τώρα, αλλά δεν ήταν εύκολο να αποφευχθεί τότε- επειδή παραπλανήθη-κε από δύο πεποιθήσεις. Πίστεψε στην ιστορική διαδικασία της απελευθέρωσης από τους Οθωμανούς και στη δύναμη της Βρετανίας να επιβάλει τη θέλησή της. … αλλά οι μουσουλμάνοι Τούρκοι δεν ήταν πρόθυμοι να παραδώσουν την καρδιά της χώρας τους (και) η δύναμη της Βρετανίας είχε φτάσει στο αποκορύφωμά της και είχε αρχίσει να φθίνει. Μια διχασμένη βρετανική κυβέρνηση δεν είχε ούτε την όρεξη ούτε τη δύναμη να επιβάλει τις επιθυμίες της …».
Και καταλήγει ο Ψυρούκης λέγοντας πως κάθε ενέργεια του ελληνικού στρατού εξυπηρετούσε τα αγγλικά σχέδια 12 -η αντιπαραβολή πολιτικών, διπλωματικών και στρατιωτικών κινήσεων μάλλον τον δικαιώνει-, θεωρώντας δε την απόφαση της 6 ης Μάιου 1919 ως ένα «ανθελληνικό αγγλικό σχέδιο», δέχεται ότι υπήρχε αγγλικός δόλος, οπότε ο Βενιζέλος ή δεν τον πήρε χαμπάρι ή συναίνεσε!
Ο Nicolson, ο Άγγλος εμπειρογνώμων που συναντήσαμε στη σελ. 3, σημείωνε, σύμφωνα με τον Σ. Ριζά: «Τη στιγμή που ο Lloyd George προωθούσε την υπόθεση της ελληνικής απόβασης στη Σμύρνη, ο συσχετισμός δυνάμεων μεταξύ Ελλήνων & Τούρκων έγερνε αποφασιστικά υπέρ των Ελλήνων … δεν ήταν δυνατόν να προβλεφθεί ότι οι Γάλλοι θα αποχωρούσαν από την Κιλικία, οι Ιταλοί θα εκκένωναν την Αττάλεια, ο Ουίλσον θα αδυνατούσε να πείσει το Κογκρέσο για την εμπλοκή των ΗΠΑ, ότι οι μπολσεβίκοι θα προσέγγιζαν τους Τούρκους εθνικιστές και ότι οι νικητές Σύμμαχοι θα εγκατέλειπαν την Ελλάδα έναντι των Τούρκων».
Με άλλα λόγια ο Nicolson ¨αθωώνει¨ τους Άγγλους και το Βενιζέλο από τη μομφή του Ψυρούκη! Αλλά, από όλα όσα παρατηρεί –και φαίνονται λογικά-, κανένα γεγονός δεν μπορούσε πράγματι να προβλεφθεί από το Βενιζέλο; Ούτε η προσέγγιση των μπολσεβίκων στον Κεμάλ;
Ο Michael Llewellyn Smith στο άρθρο του ¨Αναζητώντας έξοδο από τον λαβύρινθο¨ της 5 ης /11/2009 γράφει σχετικά με το θέμα μας: «Στην πραγματικότητα, ο Βενιζέλος, καθώς και οι βασιλικοί διάδοχοί του, ηττήθηκαν από τη δυσεπίλυτη πρόκληση, η οποία ήταν ολοφάνερη από το 1919. Ήταν αδιανόητο ότι ο Βενιζέλος θα γυρνούσε την πλάτη του στη μικρασιατική πολιτική του, αλλά ήταν ξεκάθαρο ακόμη και το 1919 ότι η κατοχή της Δυτικής Μικράς Ασίας ήταν τρομερά ριψοκίνδυνη. Αν ο Βενιζέλος είχε παραμείνει στην εξουσία, το καλύτερο που θα μπορούσε να είχε κάνει, θα ήταν να διαχειριστεί την κατάσταση καλύτερα, και ίσως να κρατήσει την Ανατολική Θράκη. Αλλά η λαϊκή ετυμηγορία στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 καθιστά μία τέτοια υπόθεση ακαδημαϊκή».
35
12 Κατά τον Γ. Πικρό «Εκείνο που ενδιέφερε πάνω απ΄ όλα τους βρετανούς σ’ αυτή την περιοχή ήταν η διασφάλιση των πετρελαιοπηγών του Ιράν μέχρι τον Περσικό κόλπο», ενδιαφέρον που θα διατηρούσαν σε όλη τη διάρκεια της ελληνοτουρκικής διένεξης. (Τη σημείωση αυτή αναφέρει ο Τζανακάρης)
Σαγγάριος: ήρωες νεκροί, για ποιον σκοπό άραγε;
Β. Το πρώτο λάθος, καθαρά πολιτικό, που μπορούμε να καταλογίσουμε στην αντιβενιζελική παράταξη αφορά την άμεση επάνοδο του έκπτωτού βασιλιά Κωνσταντίνου. Δίχως να έχουν βολιδοσκοπήσει τις Συμμαχικές διαθέσεις, δίχως να δώσουν χρόνο σε Ιταλούς και Γάλλους, που περίμεναν στη γωνία, για να λειανθούν οι αντιδράσεις τους, αφού εξαρτώμεθα από αυτούς, έσπευσαν να προκηρύξουν το δημοψήφισμα για την επάνοδο του Κωνσταντίνου. Αλλά το λάθος τους είχε και μια άλλη εσκεμμένη πλευρά: δεν άφησαν στον ελληνικό λαό τον απαιτούμενο χρόνο να σκεφθεί τις όποιες παρενέργειες της ψήφου του. Η πρώτη διακοίνωση των Συμμάχων σχετικά με την επάνοδο του Κωνσταντίνου – η αντιπαλότητα των Συμμάχων είχε καθαρά προσωπική χροιά προς τον Κωνσταντίνο- ουσιαστικά αποκρύφτηκε από τον ελληνικό λαό και δεν αναζητήθηκε καμιά εναλλακτική πρόταση. Έτσι Ιταλοί και Γάλλοι έριξαν τα προσωπεία και άρχιζε η διπλωματική απομόνωση της Ελλάδας!
Το δεύτερο λάθος ήταν πολιτικοστρατιωτικό. Αφορά την απόφαση για τις επιχειρήσεις του Μαρτίου 1921. Όπως υποστήριξε - μετά την καταστροφή του 1922- ο Σαρηγιάννης, ο βοηθός επιτελάρχης της Στρατιάς, το λάθος αυτό ήταν εσκεμμένο, ήταν ενταγμένο στην προσπάθεια της κυβέρνησης να φανεί αρεστή και χρήσιμη στην Αγγλία, ώστε να εξασφαλιστεί η υποστήριξή της.
Την άποψη αυτή επιβεβαιώνει και ο Michael L. Smith που γράφει, με αφορμή τη Συνδιάσκεψη του Λονδίνου, ότι «η πολιτική της νέας κυβέρνησης της Ελλάδος ήταν να προσφέρει τις υπηρεσίες του ελληνικού στρατού στη Μεγάλη Βρετανία με αντάλλαγμα τη βρετανική διπλωματική και, όπως έλπιζαν, οικονομική βοήθεια».
Η εφημερίδα Σκρίπ, αντιβενιζελικής ιδεολογίας, στις 19 Νοεμβρίου 1920 -5 ημέρες μετά τις εκλογές- προέβαλε την άποψη του Γούναρη περί πλήρους ευθυγράμμισης της εξωτερικής μας πολιτικής με τα αγγλικά συμφέροντα στην Εγγύς Ανατολή, γράφοντας ότι: «Η Ελλάς ώς αυτοτελές και απολύτως ανεξάρτητον κράτος σήμερον θα αποτελέση ισχυρόν παράγοντα τάξεως εν τη Ανατολή, πεπεισμένη ότι τα συμφέροντά της συμπίπτουσιν προς τα εν τη Ανατολή συμφέροντα των Μεσογειακών Δυνάμεων». Αποτελούν αυτές οι απόψεις την επιβεβαίωση του Σαρηγιάννη περί εσκεμμένου λάθους, αλλά και απόδειξη της πλήρους μεταστροφής των αντιβενιζελικών! Παρά την οφθαλμοφανή μεταστροφή του ο Γούναρης στις 11 Απριλίου του 1921, μετά τη στρατιωτική αποτυχία του Μαρτίου, δηλώνει στον Μεταξά ότι: «Δεν είναι πολιτική μας … Δεν ήτο ποτέ πολιτική μας. Ο Βενιζελος μας έφερεν εκεί. Τον πόλεμον τον εύρομεν», σε μια προσπάθεια να αποκρύψει -κατά τη γνώμη μας- από εχθρούς και φίλους τις τεράστιες ευθύνες του για την ήττα του Μαρτίου.
Τον Ιούνιο του 1921 ο Γούναρης σε υπόμνημά του προς την αγγλική κυβέρνηση σημείωνε την ενδυνάμωση του Τούρκων εθνικιστών, αλλά επέλεγε τη στρατιωτική κλιμάκωση και όχι τη διπλωματική λύση, απόφαση που στήριζε σε γεωπολιτικά δεδομένα –ενότητα χώρου των δύο ακτών του Αιγαίου και των νησιών- που ταυτόχρονα προστάτευε τα βρετανικά συμφέροντα στα Στενά! Έτσι τα ελληνικά και αγγλικά συμφέροντα συνδυάζονταν και για τούτο ζητούσε ένα δάνειο των 625.000.000 δραχμών προς εξυπηρέτηση αυτών των συμφερόντων.
Δίκαια ο Ψυρούκης κατηγορεί ευθέως τις αντιβενιζελικές κυβερνήσεις ότι ήταν ενεργούμενα των Άγγλων. Έχει ασφαλώς δίκιο, όταν γράφει ότι οι αντιβενιζελικοί ήθελαν την εύνοια της Αγγλίας και σωστά σημειώνει ότι το πάθος για την εξουσία τους τύφλωνε και τους εμπόδιζε να διακρίνουν το τραγικό τέλος που θα είχε η πολιτική τους αυτή.
Για αυτόν η εκστρατεία προς την Άγκυρα, τον Αύγουστο του 1921, πάρα το ότι δεν θα έλυνε κανένα πρόβλημα και το ήξεραν στην Αθήνα και όχι μόνο, πραγματοποιήθηκε γιατί ήταν σχέδιο των Άγγλων ιμπεριαλιστών και εξυπηρετούσε τρεις στόχους: (α) την εξουδετέρωση του αντιαγγλικού μπλοκ μεταξύ των Συμμάχων, (β) με την επίθεση και μια νίκη του ελληνικού στρατού να τρομάξουν οι επαναστατημένοι λαοί στην Ανατολή και (γ) να έχουν σε κάθε περίπτωση ελευθερία κινήσεων οι Άγγλοι πολιτικοί. Ο Ψυρούκης δεν λαβαίνει υπόψη του την περίπτωση αποτυχίας του ελληνικού στρατού, γεγονός πιθανό σε κάθε στρατιωτική επιχείρηση και ειδικά υπό τις συνθήκες που θα γινόταν η εκστρατεία προς την Άγκυρα.
36
Σε περίπτωση αποτυχίας ο 2 ος στόχος του αγγλικού σχεδίου -που κατά τη γνώμη μας ήταν ο κυριότερος, κατά Ψυρούκη, στόχος στη σκέψη των Άγγλων- τιναζόταν στον αέρα! Όπως κι έγινε! Και βέβαια ο Ψυρούκης θριαμβολογεί για τη νίκη αυτή της εθνικιστικής Τουρκίας, θεωρώντας εντελώς ηλίθιους τους Άγγλους που είχαν θέσει ένα τέτοιο παρακινδυνευμένο στόχο, του οποίου η μη υλοποίηση θα δυσκόλευε απερίγραπτα τα σχέδιά τους, στα χέρια της Ελλάδος!
Ο Curzon είχε ενημερώσει το Γούναρη για την Τουρκική αδιαλλαξία –που Ιταλοί και Γάλλοι είχαν δημιουργήσει- σχετικά με τη Σμύρνη και τη νέα συνοριακή γραμμή στην Ανατολική Θράκη. Η ελληνική κυβέρνηση ήταν πλήρως ενημερωμένη για τα διπλωματικά και στρατιωτικά αδιέξοδα, έτσι η ιδέα της εκκένωσης άρχιζε να πέφτει στο τραπέζι και να συζητείται σοβαρά.
Γι’ αυτό τον Οκτώβριο του 1921 η αγγλική πρεσβεία στην Αθήνα ήταν πεπεισμένη για την αποδοχή της πρότασης για εκκένωση της Μ. Ασίας -και της Σμύρνης συμπεριλαμβανομένης- από τους Έλληνες, υπό την προϋπόθεση μιας διαδικασίας που θα έσωζε τα προσχήματα. Την ίδια εποχή ο Γούναρης σε συνέντευξη τύπου παραδεχόταν ότι το κόστος συντήρησης της Στρατιάς ήταν τεράστιο και θα ήταν αδύνατο για την Ελλάδα να συντηρήσει επ΄ άπειρο και άνευ έξωθεν βοήθειας στρατό στη Μ. Ασία. Αλλά η βοήθεια δεν ερχόταν και δεν θα ερχόταν ποτέ! Έπρεπε να ληφθεί μια απόφαση.
Θεωρώ αναγκαίο να επιμείνουμε στο θέμα της εκκένωσης, γιατί, όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα, πολλά στοιχεία στρατιωτικής φύσης συνάδουν με τη σιωπηλή –και κρυφή από το λαό- αποδοχή από την κυβέρνηση της ιδέας της εκκένωσης της Μ. Ασίας, που από τη διάσκεψη του Λονδίνου κι έπειτα έμπαινε ως προαπαιτούμενο από τους Τούρκους για κάθε παραπέρα συζήτηση!
Θα παρατεθούν –όχι ημερολογιακά- κάποια γεγονότα ως απόδειξη της άποψής μας, έτσι:
- 1. Στις 17 Μαΐου 1921 η Αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα ενημέρωνε την κυβέρνησή της ότι παρά την ενίσχυση του μετώπου σε άνδρες, υπήρχε η εντύπωση ότι η ελληνική κυβέρνηση θα απέσυρε το στρατό από τη Μ. Ασία με την πρώτη ευκαιρία και μάλλον μέσω ιταλικής μεσολάβησης.
- 2. Και όντως ήταν κάπως έτσι. Τον Ιανουάριο του 1922 σε συνομιλίες του Γούναρη στη Ρώμη, και σύμφωνα με αγγλικές πηγές, αυτός θα αποδεχόταν την απαγκίστρωση από τη Μ. Ασία υπό την προϋπόθεση διατήρησης από την Ελλάδα της Ανατολικής Θράκης και της προστασίας από τους Συμμάχους των χριστιανικών πληθυσμών στη Μ. Ασία. Πώς, για πόσο χρονικό διάστημα και με τι δυνάμεις θα γινόταν αυτή η προστασία; Προφανώς αυτό ήταν το κερασάκι στην τούρτα της εκκένωσης, γιατί η επ’ άπειρον παρουσία ξένων δυνάμεων σε κυρίαρχο κράτος είναι αδύνατη.
- 3. Στις 10 Ιανουαρίου 1922, ο στρατηγός Παπούλας ειδοποίησε την κυβέρνηση ότι, αν δεν μπορούν να σταλούν στο μέτωπο ενισχύσεις, χρήματα και πολεμικό υλικό, ο στρατός θα έπρεπε να αποχωρήσει από τη Μ. Ασία. Όπως είδαμε στη σελ. 19 κάτι ανάλογο είχε εισηγηθεί και στις 21/9/21 με το υπόμνημά του προς τον υπουργό Στρατιωτικών. Και είναι το ίδιο πρόσωπο –ο Παπούλας-που διαβεβαίωνε τη Μικρασιατική Άμυνα για την απόφασή του να μην εκκενώσει ειδικά τη Σμύρνη, έστω κι αν διατασσόταν από την κυβέρνηση!
- 4. Ο Γούναρης, που είχε μεταβεί στο Λονδίνο μετά τη Συνδιάσκεψη των Καννών, ειδοποίησε στις 2 Φεβρουαρίου 1922, το αγγλικό Υπουργείο Εξωτερικών με επίσημη διακοίνωση ότι, αν η Ελλάδα δεν κατόρθωνε να βρει κεφάλαια στην αγγλική χρηματαγορά, η μόνη επιλογή που απέμενε στην κυβέρνησή του ήταν να διατάξει την εκκένωση της Ιωνίας. Ο Άγγλος υπουργός Εξωτερικών Curzon, που ενδιαφερόταν κυρίως για τον έλεγχο των Στενών, έκρινε ότι η Ελλάδα δεν είχε φτάσει ακόμα σε κατάσταση που θα οδηγούσε στην κατάρρευση του μετώπου. Γνώριζε ότι η κατάρρευση θα είχε οδυνηρά αποτελέσματα για τα συμφέροντα της Αγγλίας στη Μέση Ανατολή και γι’ αυτό ανέλαβε την πρωτοβουλία χειρισμών για τη λήξη του μικρασιατικού πολέμου με την τακτική, όμως, αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τη Μ. Ασία.
37
- 5. Στη διάρκεια της πολύμηνης -16/10/1921 έως 7/3/1922- επισκέψεως των Γούναρη και Μπαλτατζή στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες το διπλωματικό αδιέξοδο τους ανάγκασε «να θέσουν τας τύχας της Ελλάδος εις χείρας της Αγγλίας», όπως από τον Ιούνιο του 1921 απαιτούσε ο Churchill. Αναγκάστηκαν δηλαδή Γούναρης και Μπαλτατζής να συμφωνήσουν εκ των προτέρων σε όποιο σχέδιο ειρήνευσης με την Τουρκία θα κατέληγαν οι αγλλογαλλικές διαπραγματεύσεις, χωρίς εν τω μεταξύ η Ελλάδα να έχει το δικαίωμα να προβεί σε καμιά στρατιωτική ενέργεια 13 .
Και το Μάρτιο του 1922 η απόφαση της Συνδιάσκεψης ήταν ακριβώς αυτή: εκκένωση της Μ. Ασίας και της μισής σχεδόν Ανατολικής Θράκης από τον ελληνικό στρατό! Η ελληνική κυβέρνηση δεν μπορούσε να μη δεχτεί τους όρους αυτούς, είχε αυτοδεσμευτεί, δες και παρακάτω σημείο 16!
Για το λόγο αυτό ο Ν. Στράτος, ως αντιπολιτευόμενη συμπολίτευση, την 1 η /4/22 λέγει την αλήθεια στη Βουλή, που είχε συγκαλέσει με την επιστροφή του στην Ελλάδα ο Γούναρης. Είπε τότε ο βουλευτής Ποπ: «Μετέβητε εις Ευρώπην και ένώ έγένετο μετά τούτο πόλεμος αίματηρότατος, έπεστρέψατε ένταύθα ίνα δηλώσετε ότι άπεδέχθητε έκείνα τα οποία άπορρίφθηκαν κατά τον Μάρτιον -1921- και προσεφέρθησαν ήμίν κατά τον Ιούλιον 1921, και έδώσατε πληρεξουσιότητα είς λευκόν είς τάς Δυνάμεις να άποφασίσουν επί των έλληνικών ύποθέσεων». (Ορθογραφία και σύνταξη προτύπου)
Το ίδιο βράδυ ο Στράτος είχε την εξής στιχομυθία με τον Γούναρη:
Ν. ΣΤ: Ερωτώ υμάς. Εδηλώσατε ότι αναγνωρίζετε την ανάγκην εκκενώσεως της Μ. Ασίας;
Δ. Γ: Όχι
Ν. ΣΤ: Δέχομαι τούτο ως ακριβές, διότι είναι δήλωσις Έλληνος Πρωθυπουργού, και ερωτώ υμάς: Εδέχθητε ανεπιφυλάκτως την μεσολάβησιν των Δυνάμεων;
Δ. Γ: Θα σας απαντήσω …
Και ο Γούναρης δεν απάντησε … Τι να απαντήσει άλλωστε, αφού το τηλεγράφημα του ΥΠΕΞ προς τους Συμμάχους τα έλεγε όλα! Με αυτό ο υπουργός Εξωτερικών απάντησε στους Συμμάχους: «Η ελληνική κυβέρνησης δηλοί, ότι δέχεται την περί ανακωχής πρότασιν επί τοίς όροις τοις διατυπωμένοις εν τω ρηθέντι τηλεγραφήματι».
Και προέκυπτε το αμείλικτο ερώτημα για την όποια κυβέρνηση 15 : πώς θα παρουσίαζε αυτή την απόφαση της στο λαό και κυρίως στους Μικρασιάτες; Είναι προφανές ότι θα θεωρείτο ΠΡΟΔΟΣΙΑ, όπως κι έγινε! Προσωρινό σωσίβιο για την κυβέρνηση υπήρξε η απόρριψη των Συμμαχικών όρων από τον Κεμάλ. Το διπλωματικό αδιέξοδο συνεχιζόταν.
- 6. Σύμφωνα με στοιχεία της γαλλικής πρεσβείας στην Αθήνα, που παρουσιάζει ο Ριζάς, τον Ιούνιο του 1922 ο Γούναρης παρασκηνιακά, χωρίς να το ομολογεί δημόσια, άφηνε να εννοηθεί ότι υποστήριζε την ανάγκη εκκένωσης της Μικράς Ασίας και της ταυτόχρονης αποστράτευσης. Το ίδιο υποστήριζε και
13 Μήπως για αυτό το λόγο δεν έκλεισαν τα κενά του Μετώπου –χάρτης 45 ης σελίδας- στην εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ, όπως θα δούμε στην αμέσως επόμενη ενότητα; Εάν ισχύει κάτι τέτοιο, τότε οι ευθύνες του Χατζηανέστη περιπλέκονται: γίνεται πολύ πιθανή η ανάληψη της αρχιστρατηγίας σε συνδυασμό με το δεδομένο της εκκένωσης –δες στο σημείο 13 της παρούσας ενότητας- και γίνονται πιο ρεαλιστικά τα όσα αναφέρονται στις σελ. 28, 29 καθώς και τα ερωτήματα της 43 ης σελίδας του παρόντος!
14 Μιλάμε για τους νικητές και ηττημένους του Α’ Π.Π., γιατί υποτίθεται πως όλο το «κακό» έγινε για την επιβολή των όρων της Συνθήκης των Σεβρών από τους νικητές Συμμάχους στους ηττημένους Τούρκους.
15 Και λέμε ¨όποια κυβέρνηση¨, γιατί η κυβέρνηση καταψηφίστηκε στη Βουλή την ημέρα εκείνη κι έγινε ανασχηματισμός.
Νικ. Στράτος - εκτελέστηκε
- ο υπουργός στρατιωτικών Θεοτόκης. Ενδιαφέρονταν μόνο για τη διατήρηση στα ελληνικά χέρια της Θράκης, η Μικρά Ασία ήταν ξεγραμμένη υπόθεση!
- 7. Υποστηρικτικό στοιχείο των παραπάνω απόψεων της γαλλικής πρεσβείας αποτελεί και η πρόταση του νέου αρχιστρατήγου Χατζηανέστη, που πέραν της προέλασης προς την Κωνσταντινούπολη πρότεινε και τη σύμπτυξη του ελληνικού στρατού γύρω από τη Σμύρνη, η οποία θα κρατείτο ως ενέχυρο έως ότου βρεθεί πολιτική διασφάλισης της ελληνικής μικρασιατικής κοινότητας! Δηλαδή ο ελληνικός στρατός θα παραχωρούσε όλα τα εδάφη ανατολικά της Σμύρνης και σε κάποια στιγμή θα αποχωρούσε από τη Μ. Ασία. Δες και την υποσημείωση στη σελίδα 48, όπου ο στρατηγός μιλά για σχέδιο σύμπτυξης και μέσω αυτού για ένα εκβιασμό προς την κυβέρνηση. Είναι βέβαια απορίας άξιον πώς το πλήρες –κατά τον Χατζηανέστη- αυτό σχέδιο δε λειτούργησε κατά τη διάρκεια της υποχώρησης του ελληνικού στρατού τον Αύγουστο του 1922.
- 8. Την κυβέρνηση –έχουμε την πεποίθηση- ότι έβγαλε από τη δύσκολη θέση η πρόταση της Μικρασιατικής Άμυνας περί αυτοδιάθεσης της περιοχής της Σμύρνης, σελ. 20 του παρόντος. Η Κυβέρνηση ενώ κέρδιζε χρόνο δήθεν συζητώντας με τα στελέχη της Άμυνας, μέσω του Στεργιάδη οδήγησε το εγχείρημα στο τέλμα! Αλλά γιατί; Γιατί ήταν ανεδαφικό, που πράγματι ήταν; Ή γιατί ήταν πολύ αργά πλέον; Πιστεύουμε όχι μόνο! Αλλά και για να επαναφέρει την ίδια ιδέα με άλλο πρόσωπο, όπως κι έγινε. Στις 30 Ιουλίου 1922 ο Στεργιάδης –όπως είδαμε, σελ. 21- πρότεινε τη δημιουργία του αυτόνομου «Μικρασιατικού Κράτους», υπό την υψηλή επικυριαρχία του Σουλτάνου 16 . Την πρόταση αυτή δεν αποδέχτηκε ο μικρασιατικός ελληνισμός, προφανώς γιατί είδε την παγίδα που έκρυβε.
Αλλά και οι Σύμμαχοι απέρριψαν αυτή την πρόταση, αφού Γάλλοι και Ιταλοί συμφωνούσαν με τον Κεμάλ στην ολοκληρωτική εκδίωξη του ελληνικού στοιχείου από τη Μικρά Ασία.
Προσοχή δε λέμε «την εκδίωξη του ελληνικού στρατού», αλλά την απομάκρυνση –προφανώς βίαια- του ελληνικού πληθυσμού στα πλαίσια της εθνοκάθαρσης των Νεότουρκων, αφού εξυπηρετούνταν έτσι και τα δικά τους οικονομικά συμφέροντα. Το ελληνικό και κυρίως το μικρασιατικό ελληνικό Κεφάλαιο καθώς και η παρουσία μεγάλου αριθμού Μικρασιατών στον δευτερογενή και τριτογενή τομέα της οικονομίας ήταν εμπόδιο στη σχεδιαζόμενη διείσδυση των δικών τους Κεφαλαίων στο νέο τουρκικό κράτος.
- 9. Μια επιστολή του Λ. Παρασκευόπουλου προς τον Ελ. Βενιζέλο σχετικά με το βίο
- και την πολιτεία του Στεργιάδη επιβεβαιώνει: (1) τις δολοπλοκίες του Στεργιάδη απέναντι στη Μικρασιατική Άμυνα και (2) τη διάχυτη σε όλους άποψη ότι η κυβέρνηση είχε αποφασίσει την εκκένωση της Μικράς Ασίας. Γράφει σχετικά ο Παρασκευόπουλος: «Περί Στεργιάδου, θα έμαθες τα κατ’ αυτόν. Φαίνεται ότι θα έπαθε διανοητικώς. … Την εν Σμύρνην δράσιν της Μικρασιατικής Αμύνης εμποδίζει εντελώς. Η ενέργειά του
- αύτη είναι προδοτική. Κατ’ εμήν γνώμην εν περιπτώσει ενάρξεως εκκενώσεως επιβάλλεται η αντίστασις, διότι πρέπει πάντες να γνωρίζουν ότι του Τούρκου επιστρέψαντος ούτε ίχνος Ελληνισμού θα παραμείνει εκεί …».
16 Του Σουλτάνου με την ανύπαρκτη εξουσία. Ο Στεργιάδης και η τότε κυβέρνηση έκαναν πως δεν ήξεραν, ότι η πραγματική εξουσία στην Τουρκία ήταν στα χέρια του Κεμάλ και των εθνικιστών του, που ως στόχο τους είχαν την εθνοκάθαρση και το είχαν αποδείξει με τις σφαγές Αρμενίων, Ποντίων κλπ.
- 10. Αλλά υπάρχει και ένα κείμενο του Ξενοφώντα Στρατηγού 17 , που αναφέρει ο Ριζάς, το οποίο σχηματοποιεί τις σκέψεις των αντιβενιζελικών κυβερνήσεων σχετικά με τη δυνατότητα εκκένωσης της Μ. Ασίας. Αφού ο Ξ. Στρατηγός απαριθμεί μια σειρά αρνητικών παραγόντων που κάνουν δύσκολη την εκκένωση -ευθύς αμέσως μετά τις εκλογές τουλάχιστον-, επαναφέρει τη συλλογιστική του Μεταξά περί του ανέφικτου της στρατιωτικής επικράτησης στη Μ. Ασία και δηλώνει ότι «θα ανεζητείτο η κατάλληλη στιγμή για τη διάσωση του ελληνικού πληθυσμού και τη διατήρηση της Θράκης ¨δια πράξεως αλληλεγγύου των Συμμαχικών Δυνάμεων¨».
- 11. Λίγους μήνες πριν την καταστροφή –τον Φεβρουάριο του 1922- ο Στεργιάδης αποκάλυψε σε συζήτησή του με υπηρεσιακό παράγοντα 18 της Αρμοστείας την απόφαση της εκκένωσης. Σε ερώτηση του υπαλλήλου για τα προσφυγικά ζητήματα ο Στεργιάδης είπε να μην τον απασχολούν, γιατί «μετά από δύο (2) μήνας θα έχωμεν φύγει» και λίγο αργότερα απευθυνόμενος πάλι σε υπηρεσιακούς παράγοντες τους εξηγούσε ότι «εις την Σμύρνην απεβιβάσθημεν διά του Κράτους, πρέπει να φύγωμεν και διά του Κράτους. Πρέπει να φύγωμεν ευτάκτως». Την ίδια εποχή οι εργασίες για το Πανεπιστήμιο Σμύρνης συνεχίζονταν! Μήπως για αντιπερισπασμό;
- 12. Στο τέλος του Φεβρουαρίου ο Γούναρης είναι απελπισμένος από την αποτυχία σύναψης δανείου και οποιασδήποτε Συμμαχικής δέσμευσης για βοήθεια σε πολεμικό υλικό και όπως ανιστορεί ο Ξ. Στρατηγός, έλεγε «είμαι διατεθειμένος να αντιμετωπίσω την ευθύνη της εκκενώσεως της Μικράς Ασίας, γιατί δε θέλω να αντιμετωπίσω το ενδεχόμενο της καταστροφής του στρατού μας εκεί». Δυστυχώς η εκκένωση δεν έγινε, ενώ δεν αποφεύχθηκε η καταστροφή του μισού τουλάχιστον στρατεύματος, αλλά το κυριότερο είναι η σφαγή και η εκρίζωση του ελληνισμού από εκεί ! Και όλα αυτά έγιναν με τη δική του –ως κύριου εκφραστού των αξιών, των αποφάσεων και των στόχων του αντιβενιζελισμού- ευθύνη!
- 13. Ο M. L. Smith αναφέρει ότι στις 28 Φεβρουαρίου 1922 μετά από μια συνάντηση του Γούναρη με τον Lloyd George, ο πρώτος τηλεγράφησε στην Αθήνα την αποτυχία του προετοιμάζοντας την κυβέρνηση για τα επερχόμενα. Την ίδια ημέρα ζήτησε από τη Στρατιά και το ΓΕΣ να λάβουν όλα τα προκαταρτικά μέσα για την εκκένωση της Μικρασίας! Αλλά τα πράγματα έμειναν εκεί, γιατί η Αγγλία ζήτησε από το Γούναρη να παραμείνει ο στρατός μας στη Μικρασία!
- 14. Μια προσωπική μαρτυρία περί της απόφασης της εκκενώσεως αναφέρει ο Ροδάς, που γράφει: «Την 7 η Μαρτίου μετέβην είς το γραφείον του Γενικού Γραμματέως Π. Γουναράκη. Αμέσως με ηρώτησε τι φρονεί ο κόσμος περί της γενικής καταστάσεως. … Κατόπιν τούτου ο Γενικός Γραμματεύς της Αρμοστείας, ηχώ των σκέψεων του Αρμοστού, μου ανέπτυξε τάς γνωστάς ιδέας του Αρμοστού περί ¨ευτάκτου αποχωρήσεως¨, και προσέθεσεν ότι ¨πρέπει να συμμορφωθώμεν όλοι προς τάς διαταγάς της Κυβερνήσεως¨, διότι ο Γούναρης … είναι ένας τίμιος ανώτερος πολιτικός» και συνεχίζει «Ιδού λοιπόν ότι η ιδέα της αποχωρήσεως έκ Μικράς Ασίας εκαλλιεργείτο επιμελώς από του Φεβρουαρίου και Μαρτίου του 1922. Η Ύπατη Αρμοστεία ήτο η ηχώ των σκέψεων της Κυβερνήσεως». Εμείς τι άλλο να προσθέσουμε;
17 Ο Ξ. Στρατηγός –φωτογραφία αριστερά προηγούμενη σελίδα- έλαβε μέρος στους βαλκανικούς πολέμους και έγινε υπαρχηγός στο γενικό επιτελείο φτάνοντας μέχρι τον βαθμό του υποστράτηγου. Το 1917 αποστρατεύθηκε και επαναφέρθηκε το 1920 μετά τις εκλογές. Το 1922 ανέλαβε το χαρτοφυλάκιο του υπουργείου συγκοινωνιών και τον ίδιο χρόνο καταδικάστηκε από το έκτακτο στρατοδικείο, στη Δίκη των Έξι, σε ισόβια κάθειρξη για εσχάτη προδοσία.
Το κείμενο που αναφέρει ο Ριζάς είναι από το βιβλίο του Ξ. Στρατηγού Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία. Αθήνα 1966
18 Τα ονόματα των υπηρεσιακών παραγόντων αναφέρονται από τον Μ. Ροδά στη σελίδα 269 του βιβλίου του.
- 15. Το Μάιο του 1922 ο Πρωτοπαπαδάκης έλεγε –με δάκρυα στα μάτια- στον Άγγλο πρεσβευτή Lidley ότι το ποσόν του Αναγκαστικού Δανείου δεν έλυνε κανένα πρόβλημα και έφτανε ίσα ίσα για να γίνει η αποστράτευση –δηλαδή η εκκένωση- του ελληνικού στρατού από τη Μικρά Ασία, αφού εξάλλου αυτός ήταν και ο σκοπός που εκδόθηκε το πρωτότυπο αυτό δάνειο!
- 16. Στις 26 Απριλίου ο Παπούλας με μια ανακοίνωσή του μπερδεύει τους πάντες. Ενώ μέχρι τότε ισχυριζόταν ότι και αν η Κυβέρνηση αποφασίσει την εκκένωση, εκείνος θα διέταζε το στρατό περί του αντιθέτου, ανακοινώνει ότι «θα εκτελέση μόνον τάς διαταγάς του Κράτους», γιατί άραγε;
Τι να πρωτοθαυμάσει κανείς σε όσα οι Σύμμαχοι εγγράφως λέγουν; Τον πόθο των Τούρκων, την εντιμότητα της ελληνικής αποχώρησης ή τα ανιστόρητα περί της ιστορικής πρωτευούσης; Σε τέτοιο σημείο είχε φτάσει η τουρκοφιλία των Δυτικών αλλά και η ανυποληψία της Ελλάδος!
Πλήρως συμφωνούμε με όσα ο Μ. Ροδάς γράφει για τη συμμαχική αυτή έκθεση, την οποία χαρακτηρίζει «ως αληθές σφαγείον των Χριστιανικών λαών της Ανατολής» και συνεχίζοντας γράφει για την Κυβέρνηση . «Και η Ελληνική Κυβέρνησις ευρεθείσα πρό του φοβερού αδιεξόδου, συνεχίζουσα έναν πόλεμον υπό τας δυσμενεστέρας συνθήκας, μη τολμώσα να χαράξη ευθείαν γραμμήν εξ’ αρχής, να εκλέξη μεταξύ του ψεύδους και της αληθείας, έφθασεν είς το αποτέλεσμα να αποδεχθή το σφαγιαστικόν σχέδιον της Ευρωπαϊκής διπλωματίας, καθ΄ ήν στιγμήν είχεν εξαντλήση την χώραν αφθόνως είς χρήμα και είς αίμα».
Ο Χ. Αγγελομάτης γράφει πολύ εύστοχα για την παραπάνω έκθεση: «Από της στιγμής πού εγνώσθη το κείμενον των συμμαχικών προτάσεων επεταχύνθη το ψυχορράγημα της ελληνικής Μικρασίας …».
Αλλά το χειρότερο απ’ όλα ήταν ότι η διγλωσσία 21 της Κυβέρνησης, που καθησύχαζε με επίσημες δηλώσεις περί της προστασίας τους, παγίδευσε τους Μικρασιάτες, αφού δεν ενημερώθηκε ο λαός και δεν
41
19 Ναι είναι η απάντηση και μας διαβεβαιώνει περί τούτου ο ίδιος ο Παπούλας σε ένα κείμενο που δημοσιεύει ο Χ. Αγγελομάτης στη σελίδα 155 του βιβλίου του, όπου γράφει: « … φθάσας είς Αθήνας παρουσιάσθην είς τον υπουργόν των Στρατιωτικών, ο οποίος όλως ανελπίστως παρά τας προτέρας εντολάς τάς οποίας από κοινού μετά του πρωθυπουργού μοι είχε δώσει, με διέταξε να παύσω εφεξής οιανδήποτε ενέργειαν επί του αυτονομικού κινήματος, να αναστείλω την συνεχιζομένην κατάταξιν εθελοντών όπως και πάσαν άλλην ενέργειαν προς χρηματικήν ενίσχυσιν του αγώνος …».
20 Και μετά από δυο μήνες η ελληνική κυβέρνηση δήθεν διέταζε την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, δες στη σελ. 21. Επρόκειτο άραγε περί λάθους, περί τεχνάσματος ή περί απονενοημένης κίνησης;
21 Ας δούμε ένα παράδειγμα –από τα πολλά- διγλωσσίας της Κυβέρνησης Γούναρη: Στην ανακοίνωση της έκθεσης των Συμμάχων της 28 ης /3/1922, που αναφέραμε παραπάνω, ο υπουργός Εξωτερικών απάντησε: «η ελληνική κυβέρνησης δηλοί, ότι δέχεται την περί ανακωχής πρότασιν επί τοίς όροις τοις διατυπωμένοις εν τω ρηθέντι τηλεγραφήματι», ενώ στις 6/5/1922 στο επίσημο ανακοινωθέν της Κυβέρνησης μετά τη συνάντηση με τους απεσταλμένους της Μικρασιατική Άμυνας αναφέρεται ότι: «Η Κυβέρνησις, συμφωνούσα τελείως με την καθολικήν Ελληνικήν συνείδησιν, περί του όλως αδυνάτου της εκκενώσεως των Μικρασιατικών εδαφών … εδήλωσεν εις την Επιτροπήν, ότι … δεν αποσύρει τον στρατόν της εκ της κατεχομένης χώρας».
προετοιμάστηκε για ένα κακό ενδεχόμενο, δεν του δόθηκε ο χρόνος να απομακρυνθεί – να σώσει την κινητή περιουσία του- και να γλυτώσει από τη σφαγή και το χαμό! Το λόγο τον ξέρουμε, τον είπε ο Στεργιάδης στον Γ. Παπανδρέου . δεν ήθελαν τους Μικρασιάτες στην Ελλάδα, δες στη σελ. 23.
Και ότι δεν τους ήθελαν, ήταν όντως αληθινό και τραγικό μαζί. Τραγικό γιατί η ώρα της ανελέητης σφαγής πλησίαζε –και το ήξεραν όλοι- και αληθινό γιατί στις 29 Ιουλίου 1922 –δηλαδή μόλις 27 ημέρες πριν την επίθεση των Τούρκων- η ελληνική κυβέρνηση εξέδωσε νόμο με τον οποίο απαγορευόταν στο εξής η είσοδος στην Ελλάδα «αλλοδαπών εφόσον δεν ήταν εφοδιασμένοι με διαβατήρια νομίμως θεωρημένα …»!
Μα οι αλλοδαποί που ήθελαν να έρθουν στην Ελλάδα ήταν οι Μικρασιάτες –είτε Πόντιοι είτε Σμυρνιοί- που σφάζονταν ήδη ή που διαισθάνονταν τον σφαγέα να πλησιάζει.
Η Ελλάδα σφράγιζε τις πύλες της στα παιδιά της! Τα παρέδιδε βορά στον Κεμάλ και αναρωτιούνται κάποιοι γιατί να τουφεκίστηκαν οι τότε κυβερνώντες!
Αλλά ας δούμε μερικά στοιχεία από αυτή την περιβόητη απόφαση, η οποία άρχιζε με τα εξής:
- a. Απαγορεύεται η εις την Ελλάδα αποβίβασις προσώπων ομαδόν 22 αφικνουμένων.
- b. Πας πλοιοκτήτης … ήθελεν αναλάβει, διευκολύνει ή δεχθή την εις την Ελλάδα μεταφοράν … τιμωρείται δια φυλακίσεως τουλάχιστον 6 μηνών και χρηματικής ποινής από 3.000 μέχρι 10.000 δι’ έκαστον μεταφερόμενον πρόσωπον…
- c. Το ενεργήσαν παράνομον μεταφοράν πλοίον θεωρείται υπέγγυον δια την πληρωμήν …
- 17. Όπως γνωρίζουμε στις 26 Αυγούστου εκδηλώθηκε η τουρκική επίθεση νότια του Αφιόν και το απόγευμα της 28 ης άρχισε η διάσπαση του μετώπου. Στις 27 Αυγούστου, στην εφημερίδα Καθημερινή, δημοσιεύτηκε 23 η τελευταία πράξη του ιδιότυπου παιχνιδιού στο οποίο είχαν επιδοθεί οι αντιβενιζελικές κυβερνήσεις και το οποίο παρουσιάσαμε στα παραπάνω 16 σημεία.
- 18. Την τελευταία απόδειξη –κατά τη γνώμη μας- για την ειλημμένη απόφαση εγκατάλειψης της Μικρασίας αποτελεί η τραγική κατάσταση που επικρατούσε στο μέτωπο το 1922. Όταν παρέδωσε ο Παπούλας στον Χατζηανέστη, η Στρατιά δεν ήταν σε κατάσταση όχι να πολεμήσει, αλλά ούτε να
Για το ίδιο θέμα, αυτό της Συμμαχικής έκθεσης, Στ. Σκουλούδης –πρώην πρωθυπουργός και στέλεχος του αντιβενιζελισμού- δήλωσε στους απεσταλμένους της Μικρασιατική Άμυνας ότι: «Η αξίωσις των Μεγάλων Δυνάμεων περί εκκενώσεως της Μικρασίας, ουδεμίαν σημασίαν ημπορεί να έχει. Είναι υποχρέωσίς μας να μην υπακούσωμεν», και αυτή η δήλωση έγινε μετά την αποδοχή των προτάσεων από το υπουργείο Εξωτερικών!
22 Οι ομαδικά αφικνούμενοι ΔΕΝ ήταν τουρίστες της εποχής! Ήταν όσοι πρόλαβαν και έφυγαν ή όσοι γλύτωσαν τη σφαγή και μαζί με τις οικογένειές τους έρχονταν στη μητέρα πατρίδα, που τους έκλεινε την πόρτα!
23 Αν κάποιος ψάξει για το δημοσίευμα θα πρέπει να λάβει υπόψη του ως ημερομηνία την 14 η Αυγούστου (π.Η).
- παραμείνει στις θέσεις της και τον επόμενο χειμώνα. Στις 5 Φεβρουαρίου 1922 ο Παπούλας σε έκθεσή του προς το Υπουργείο Στρατιωτικών έγραφε: «… η Στρατιά κυρίως ενδιαφέρεται να παρέχωνται αυτή τα μέσα συντηρήσεως, άνευ των οποίων δεν δύναται να υπάρχη. Τα μέσα αυτά έπαυσαν παρεχόμενα …». Και λίγο πριν –στις 21/1/1922- το Α’ Σ.Σ. δήλωνε στη Στρατιά: «VII Μεραρχία τηλεγραφεί, ότι έκ των πρώτων αποτελεσματικών μέτρων προς επαναφοράν πειθαρχίας εις το 49 ον Σύνταγμα 24 είναι η πληρωμή καθυστερούμενων μισθών είς άνδρας Συντάγματος και παρακαλεί αποσταλώσι 300.000 δραχμαί προς εξόφλησιν ανεξοφλήτων ενταλμάτων Συντάγματος»! Σε μια αγωνιώδη αναφορά της Στρατιάς –της 15 ης Ιουνίου 1922- νιώθουμε την εγκατάλειψη των στρατιωτών και την άνευ όρων παράδοση της Μ. Ασίας στους Τούρκους, έγραφε η επιμελητεία: «Παρακαλούμε … διότι οπλίται … δεν δύνανται αγοράσωσι και έν κυτίον σιγαρέττων, υπηρεσίας μη παρεχούσης αυτοίς τοιαύτα από πολλού χρόνου … Επιτάξεις έπαυσαν διότι ουδέν πλέον αποδίδουσι, κατόχων αποκρυπτόντων είδη των. Υπηρεσίαι αγωνίζονται προς εξεύρεσιν αναγκαιούντος κρέατος. Και τούτο εξευρίσκουσι μόνο κατόπιν αμέσου πληρωμής». Ούτε για τσιγάρα δεν υπήρχαν χρήματα και ο Γούναρης διαβεβαίωνε τους Μικρασιάτες για την παραμονή του στρατού εκεί!
Δε θα επιμείνουμε περισσότερο στο θέμα της εκκένωσης, γιατί αποδείξαμε πέραν πάσης αμφιβολίας την ευθύνη των αντιβενιζελικών για το αποτέλεσμα της αποδοχής για την εκκένωση, αλλά και την αναλγησία των Συμμάχων στο θέμα αυτό με την άνευ όρων παράδοση της χώρας μας στις διαθέσεις του Κεμάλ, γιατί αυτό εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους.
Αλλά γιατί οι αντιβενιζελικές κυβερνήσεις δέχτηκαν την πρόταση για εκκένωση και γιατί δεν την πραγματοποίησαν στο χρονικό διάστημα από Οκτώβριο του 1921 έως και πριν την εκδήλωση της τελικής τουρκικής επίθεσης; Νομίζουμε ότι ο Μαυρογορδάτος στο βιβλίο του ¨1915 – ο εθνικός διχασμός¨ διακρίνει σωστά αυτά τα γιατί!
- ü Η πρόταση για την εκκένωση έγινε δεκτή, γιατί «δεν απασχολούσε τους αντιβενιζελικούς η τύχη του Ελληνισμού της Τουρκίας τουλάχιστον ως πρώτη προτεραιότητα … Υπερισχύει μάλιστα σε πολλούς το μίσος που προκαλεί η ακλόνητη πίστη των Ελλήνων της Τουρκίας στον Βενιζέλο», γράφει ο Γ. Μαυρογορδάτος. Κατηγορία βαριά αλλά λογική εκ των πραγμάτων και για να την αποδείξει αναφέρει
24 Το 49 ο Σύνταγμα ήταν αυτό που δέχθηκε το κύριο κύμα της τουρκικής επίθεσης στην εξέχουσα του Αφιόν. Οι άνδρες του έχουν κατηγορηθεί ότι εγκατέλειψαν τις θέσεις τους σχεδόν αμαχητί, ταυτόχρονα έχει γίνει γνωστό και το ιστορικό αρκετών ¨στάσεων¨ τους έναντι της Διοίκησης. Το Σύνταγμα επανδρωνόταν από παλαιές κλάσεις αλλά και από τα απείθαρχα στοιχεία της Στρατιάς. Είναι σημαντικό να διερευνηθεί πως μια τέτοια μονάδα βρισκόταν στο πλέον επικίνδυνο σημείο του μετώπου και αν η απόφαση του Κεμάλ να επιτεθεί σε αυτό το σημείο ήταν απόρροια της γνώσης του για το ηθικό και την πειθαρχία της μονάδας αυτής!
Ο αντ/ρχης Κανελλόπουλος έγραψε για το 49 ο Σύνταγμα: «Βραχύς και άδοξος υπήρξε ο αγώνας επί του Τιλκί Κιρί Μπελ, ισχυρότατου σημείου φύσει και τέχνη οχυρού. Το υπερασπίζον το Τιλκί Κιρί Μπελ 49 ο Σύνταγμα, μικρής μαχητικής αξίας, αποτελούμενο από άνδρες παλαιών κλάσεων, Σύνταγμα Μετόπισθεν προηγουμένως, που είχε στασιάσει δύο φορές προ μηνών, εγκατέλειψε άνευ αγώνος, άνευ βολής τυφεκίου σχεδόν, εν επονειδίστω φυγή, από την 07.00 ώρα την οχυρή αυτή θέση. Καμφθέν υπό μόνης της βολής του Τουρκικού πυροβολικού, μη θέλοντας να πολεμήσει, διαλύθηκε πριν ακόμη πλησιάσει το Τουρκικό πεζικό. Το Τιλκί Κιρί Μπελ περιήλθε έτσι χωρίς κόπο στα χέρια του εχθρού».
25 Τα λεγόμενα περιπαιχτικά από τους στρατιώτες ως και ¨κόλλυβα του Γούναρη¨.
- τα συνθήματα των αντιβενιζελικών κατά 26 των προσφύγων: «Λαός εδώ, όχι πρόσφυγες», «Ντόπιο πράγμα», σε συλλαλητήριο από τον Αύγουστο του 1916!
- ü Η απόφαση για την εκκένωση δεν δημοσιοποιήθηκε 27 , γιατί «ο αντιβενιζελισμός μένει και αυτός δέσμιος του ίδιου υπερκείμενου εθνικισμού και παγιδεύεται και αυτός σε ολέθριες αντιφάσεις. Δεν θα τολμήσει να διακόψει τη Μικρασιατική εκστρατεία, παρά την αντίθεσή του σ΄ αυτήν και παρά τις προσδοκίες που καλλιέργησε προεκλογικά».
44
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου