Νυγμοὶ Εὐθυντήριοι

Αθανάσιος Α. Τσακνάκης
Θεολόγος – Φιλόλογος
Νυγμοὶ Εὐθυντήριοι
Οι «Νυγμοὶ Εὐθυντήριοι» αποσκοπούν να καταστούν μία σειρά νεοελληνικών μεταφράσεων πολύτιμων κειμένων τής Αρχαίας Ελληνικής και τής Βυζαντινής Γραμματείας, με περιεχόμενο συμβουλευτικό και προτρεπτικό, διδακτικό και ενθαρρυντικό. Τα κείμενα συνοδεύονται από διευκρινιστικές υποσημειώσεις, επεξηγηματικά σχόλια και επίκαιρες αναλύσεις. Η ενδεχόμενη ηλεκτρονική ή έντυπη αναπαραγωγή και διάδοσή τους, καθώς και η τυχόν μετάφρασή τους σε άλλες γλώσσες, επιτρέπεται μόνον υπό τον απαρέγκλιτο όρο τής αυστηρής διατήρησης τής απόλυτης ακεραιότητας τού περιεχομένου τους.
Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης1
«Στρατηγικά Θέματα2»
(Ιστοριών Θ΄, 12-20)

Χρειάζονται πολλή περίσκεψη όσα συμβαίνουν κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις. Είναι δυνατή η επιτυχία σε καθεμία εξ αυτών εάν κάποιος πράττει συνετά το προσχεδιασμένο. Όποιος θέλει, εύκολα εκ των γεγονότων3 κατανοεί ότι όσα επιτελούνται πρόδηλα και βιαστικά μειονεκτούν έναντι όσων γίνονται με δόλο και στον κατάλληλο χρόνο. Ούτε είναι δύσκολο εκ των συμβάντων4 να μάθει κάποιος ότι, ακόμη και απ’ όσα διενεργούνται στον κατάλληλο χρόνο, τα αποτυχημένα είναι περισσότερα των επιτυχημένων. Ούτε είναι άξιο απορίας ότι οι περισσότερες αστοχίες επιτελούνται εξαιτίας τής άγνοιας ή τής ραθυμίας των
1 Γιά τον βίο και το έργο τού διακεκριμένου ιστορικού, στρατιωτικού συμβούλου και πολιτικού επιστήμονα Πολύβιου τού Μεγαλοπολίτη (200-118 π.Χ.) βλέπε στην Ενδεικτική Βιβλιογραφία, στο τέλος τής παρούσας μελέτης.
2 Πρόκειται γιά τα κεφάλαια 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19 και 20 τού βιβλίου Θ΄ των «Ιστοριών». Γιά την παρούσα νεοελληνική μετάφραση χρησιμοποιήθηκε κυρίως το πρωτότυπο κείμενο τής ψηφιακής βιβλιοθήκης «Perseus».
3 Των πολεμικών γεγονότων τής στρατιωτικής ιστορίας.
4 Των πολεμικών συμβάντων τής στρατιωτικής ιστορίας. 1
ηγητόρων. Ήδη, λοιπόν, ήρθε η ώρα να εξετάσουμε με ποιόν τρόπο αποκτάται η ανάλογη ικανότητα
5.
Όσα χωρίς πρόθεση6 συμβαίνουν κατά τον πόλεμο καθόλου δεν αρμόζει να τα λέμε ενέργειες7, αλλά μάλλον απροσδόκητα γεγονότα και συγκυρίες. Άρα, ας τα παραλείψουμε, διότι δεν διαθέτουν ούτε μεθοδικό ούτε σταθερό συλλογισμό. Ας δηλώσουμε όσα διενεργούνται εκ προθέσεως. Γι’ αυτά θα γίνει τώρα λόγος.
Κάθε πολεμική ενέργεια έχει καθορισμένο χρόνο, διάστημα και τόπο. Επιπλέον απαιτεί μυστικότητα και προκαθορισμένα συνθήματα8, όπως και τα μέσα, τους συνεργάτες και τον τρόπο διά των οποίων θα γίνει πράξη. Είναι φανερό ότι όποιος ευστοχήσει στο καθένα εξ αυτών, δεν θα αστοχήσει στην επιχείρηση, ενώ όποιος ολιγωρήσει έστω και σε ένα, θα σφάλει σε ολόκληρο τον σχεδιασμό του. Έτσι είναι η φύση αυτών των πραγμάτων. Μία οποιαδήποτε λεπτομέρεια είναι ικανή να οδηγήσει σε αποτυχία τα προσχεδιασμένα, ενώ γιά την επιτυχία αρκούν ακριβώς όλα τα ανωτέρω. Γι’ αυτό οι ηγήτορες τέτοιων επιχειρήσεων δεν πρέπει να παραμελούν κανένα.
Αρχή των προαναφερθέντων είναι η σιγή. Ούτε εξαιτίας τής χαράς που δίνει η απροσδόκητη εμφάνιση ελπίδας ούτε εξαιτίας φόβου ή οικειότητας ή στοργής να ανακοινώνεται κάτι στα εκτός σχεδίου πρόσωπα, αλλά να κοινοποιείται μόνον σε εκείνους, χωρίς τους οποίους δεν δύναται να φτάσει σε πέρας το σχέδιο, και τούτο να μην γίνεται νωρίτερα από την κατάλληλη γιά τις ανάγκες κάθε ενέργειας στιγμή. Δεν πρέπει, όμως, να σιωπά μόνον η γλώσσα, αλλά πολύ περισσότερο η ψυχή, επειδή πολλοί, έχοντας αποκρύψει λόγια, κατέστησαν φανερές τις σκέψεις τους άλλοτε μέσω τής όψης9 τους και άλλοτε μέσω των πράξεών τους. Δεύτερο, πρέπει να είναι γνωστές οι ημερήσιες και οι νυχτερινές πορείες και τα διανύσματά τους, όχι μόνον στην στεριά, αλλά και στην θάλασσα. Τρίτο και μέγιστο, να προκύπτει γνώση τού καιρού μετά από παρατήρηση τού ουρανού και να είναι δυνατή η εύστοχη αξιολόγηση αυτής τής γνώσης. Επίσης, να μην θεωρείται μικρό ζήτημα ο τόπος τής επιχείρησης διότι πολλές φορές, εξαιτίας αυτού, τα φαινομενικώς αδύνατα γίνονται δυνατά, ενώ τα δυνατά αποδεικνύονται αδύνατα. Τελευταίο, να μην επιδεικνύεται ολιγωρία ως προς τα συνθήματα και παρασυνθήματα10 και ως προς την επιλογή των μέσων και των συνεργατών διά των οποίων θα εκτελεσθεί η απόφαση.
Από τα προαναφερθέντα, άλλα μαθαίνονται μέσω τής εξάσκησης11, άλλα μέσω τής διερεύνησης12 και άλλα μέσω τής μεθοδικής εμπειρίας13. Ωραιότατο είναι να γνωρίζει ο ηγήτορας και τις οδούς και τον τόπο απ’ όπου πρέπει να περάσει,
5 Η ικανότητα τού στρατιωτικού ηγήτορα, τού πολέμαρχου.
6 Χωρίς μελετημένο σχεδιασμό.
7 Πολεμικές ή στρατιωτικές ενέργειες.
8 Συμβολικές λέξεις ή ενέργειες.
9 Τής έκφρασης τού προσώπου του ως κατόπτρου τής ψυχικής κατάστασής του.
10 Δευτερεύουσες ή συμπληρωματικές συμβολικές λέξεις ή ενέργειες.
11 Συνεχούς ή συχνής συμμετοχής στα πολεμικά και στρατιωτικά δρώμενα.
12 Μελέτης των πολεμικών και στρατιωτικών εμπειριών των άλλων.
13 Επιστημονικής προσέγγισης τής στρατηγικής. 2
καθώς και την φύση τού τόπου, και επιπλέον τα μέσα και τους συνεργάτες διά των οποίων πρόκειται να δράσει. Δεύτερο, να διερευνά επιμελώς και να μην εμπιστεύεται τον κάθε τυχόντα. Οι εκ μέρους των ηγητόρων μίας τέτοιας επιχείρησης υποσχέσεις καλής πίστης πρέπει πάντοτε να εναποτίθενται σ’ εκείνους που τους ακολουθούν.
Αυτά, λοιπόν, και τα παραπλήσια αυτών θα ήταν δυνατόν να τα αποκτήσουν οι ηγήτορες και μόνον μέσω τής στρατιωτικής εξάσκησης. Άλλα ενεργώντας αυτοπροσώπως και άλλα διερευνώντας τα. Όσα προέρχονται από την μεθοδική εμπειρία απαιτούν εκμάθηση και θεωρητική κατάρτιση, και μάλιστα στην αστρονομία και στην γεωμετρία, όπου ο κόπος δεν είναι μεγάλος έναντι αυτής τής ανάγκης, αλλά η αξία είναι μεγάλη και σε μεγάλο βαθμό δύναται να συνεργήσει στις προαναφερόμενες επιχειρήσεις. Αναγκαιότατες είναι οι γνώσεις γιά την διάρκεια τής ημέρας και τής νύχτας. Εάν συνέβαινε αυτές να ήταν πάντοτε ίσες, το ζήτημα δεν θα χρειαζόταν τόση ενασχόληση διότι η γνώση θα ήταν κοινή σε όλους. Επειδή, όμως, οι προαναφερθείσες δεν είναι διαφορετικές μόνον μεταξύ τους, αλλά και η καθεμία ως προς τον εαυτό της, είναι πρόδηλο ότι υπάρχει ανάγκη γνώσης των αυξήσεων και των μειώσεων αμφοτέρων. Πώς θα ευστοχούσε κάποιος ως προς την πορεία και ως προς το ημερήσιο διάνυσμα, πώς ως προς το νυχτερινό, εάν δεν είχε κατανοήσει τις διαφορές των ανωτέρω; Αλλά δεν θα ήταν δυνατόν και να αφιχθεί κατά την κατάλληλη ώρα εάν δεν ήταν έμπειρος σε αυτά τα ζητήματα. Άλλοτε αναγκαστικά θα αργοπορούσε και άλλοτε θα έφθανε νωρίτερα. Μόνον σε αυτές τις επιχειρήσεις είναι μεγαλύτερη αστοχία η πρώιμη άφιξη, παρά η καθυστέρηση επειδή, όποιος υπερβεί τον καθορισμένο χρόνο, αποτυγχάνει μόνον σε αυτό που έλπιζε – διότι εξ αποστάσεως κατανοεί το γεγονός και αμέσως αποχωρεί με ασφάλεια – ενώ όποιος αφιχθεί πρόωρα, προσεγγίσει και αναγνωρισθεί, όχι μόνον αποτυγχάνει στην επιχείρηση, αλλά και κινδυνεύει ολοκληρωτικά.
Επάνω σε όλα τα ανθρώπινα έργα, και κυρίως στα πολεμικά, επικρατεί ο καιρός, γι’ αυτό ο στρατηγός πρέπει άμεσα να διακρίνει τις θερινές και χειμερινές τροπές τού ήλιου14, καθώς και τις ισημερίες και τις μεταξύ αυτών αυξήσεις και μειώσεις ημερών και νυχτών, διότι μόνον έτσι θα μπορέσει να μετρήσει αναλογικά τα διανύσματα στην στεριά και στην θάλασσα. Είναι επίσης ανάγκη να κατέχει τις χρονικές υποδιαιρέσεις, και τής ημέρας και τής νύχτας, ώστε να γνωρίζει πότε να καλέσει σε εγερτήριο και πότε σε αναχώρηση, επειδή δεν είναι δυνατόν να επιτύχει στο τέλος εάν δεν ευστοχήσει στην αρχή. Αδύνατον δεν είναι να υπολογίσει με την σκιά τις ώρες τής ημέρας, επίσης με την πορεία τού ήλιου και με τα διαστήματα που αυτός καλύπτει επάνω στον ουρανό, αλλά είναι δυσχερές να τις υπολογίσει κατά την νύχτα εάν δεν κατανοεί το σύστημα και την τάξη των δώδεκα ζωδίων επάνω στον ορατό ουρανό. Και τούτο, όμως, είναι εύκολο γιά όσους έχουν ασχοληθεί με αυτά τα φαινόμενα διότι, ενώ οι νύχτες είναι άνισες, σε κάθε νύχτα συμβαίνει να ανατέλλουν έξι ζώδια εκ των δώδεκα, άρα γίνεται φανερό ότι στα ίδια μέρη κάθε νύχτας κατ’ ανάγκη ανατέλλουν ίσα μέρη των δώδεκα ζωδίων. Γνωρίζοντας, λοιπόν, ποιά θέση κατά την ημέρα κατέχει ο ήλιος στον ζωδιακό κύκλο, είναι πρόδηλο ότι κατά την δύση του αναγκαστικά θα ανατείλει το εκ διαμέτρου αντίθετο μέρος τού ζωδιακού. Όσο,
14 Θερινό και χειμερινό ηλιοστάσιο. 3
λοιπόν, μέρος τού ζωδιακού φαίνεται να έχει ανατείλει μετά από αυτό το σημείο, τόσο μέρος τής νύχτας είναι εύλογο να έχει πάντοτε διανυθεί. Γνωρίζοντας και το πλήθος και το μέγεθος των ζωδίων, κατ’ αναλογία συμβαίνει να γνωρίζουμε και τις ώρες τής νύχτας.
Κατά τις νεφώδεις νύχτες πρέπει να προσέχουμε την σελήνη επειδή, λόγω τού μεγέθους της, το φως της φαίνεται σχεδόν πάντοτε, σε όποιο σημείο τού ουρανού και αν βρίσκεται. Άλλοτε, λοιπόν, μπορούμε να κάνουμε υπολογισμούς με βάση την ώρα και τον τόπο ανατολής της, άλλοτε πάλι με βάση την δύση της, αρκεί και γι’ αυτά να είναι οι γνώσεις μας τόσες, ώστε να διακρίνουμε τις καθημερινές διαφορές των ανατολών. Και γι’ αυτό, όμως, υπάρχει εύκολος τρόπος, αφού όριο περιστροφής της είναι γενικά ο ένας μήνας και αφού όλοι οι μήνες είναι αντιληπτοί ως όμοιοι. Εδώ θα επαινούσε κάποιος και τον Όμηρο διότι παρουσιάζει τον Οδυσσέα, τον πλέον ικανό ηγεμόνα, μέσω των άστρων να οργανώνει όχι μόνον τις θαλάσσιες πορείες, αλλά και τις ενέργειές του στην στεριά.
Αρκετά, εξάλλου, γιά να μας προβληματίσουν πολύ και πολλές φορές είναι όσα συμβαίνουν απροσδόκητα και δεν δύνανται να τύχουν ακριβούς προβλέψεως, όπως οι βροχοπτώσεις, οι πλημμύρες ποταμών, ο υπερβολικός παγετός, τα χιόνια, καθώς και ο ομιχλώδης ή νεφώδης αέρας και άλλα, παραπλήσια προς αυτά. Εάν, λοιπόν, και γιά εκείνα, γιά τα οποία είναι εφικτή η πρόβλεψη, ολιγωρήσουμε, πώς να μην είναι εύλογο εξ αιτίας τού εαυτού μας να αποτύχουμε τις περισσότερες φορές; Γι’ αυτό ακριβώς δεν πρέπει να αμελούμε κανένα από τα προαναφερθέντα, ώστε να μην κάνουμε τέτοιου είδους ανοησίες, όπως λέγεται ότι έκαναν πολλοί άλλοι, καθώς και αυτοί που τώρα εγώ θα αναφέρω ως παραδείγματα.
Ο στρατηγός των Αχαιών, ο Άρατος15, έχοντας σχεδιάσει να καταλάβει με πραξικόπημα την πόλη των Κυναιθέων16, όρισε στους εκ τής πόλεως συνεργούς του μία ημέρα, κατά την οποία ο ίδιος ο Άρατος, έχοντας φθάσει κατά την νύχτα στον ποταμό που ρέει από την Κύναιθα προς τα ανατολικά, έπρεπε να παραμείνει γιά λίγο εκεί μαζί με τις δυνάμεις του, ενώ οι από μέσα συνεργοί του, κατά το μεσημέρι, στην κατάλληλη στιγμή, έπρεπε με ησυχία να στείλουν από την πύλη έναν δικό τους, ντυμένο με ιμάτιο, με την διαταγή να προχωρήσει και να σταθεί πέρα από την πόλη, σε κάποιον προσυμφωνημένο τάφο. Οι λοιποί έπρεπε να επιτεθούν στους αξιωματικούς που συνήθως επιτηρούν την πύλη και που κοιμούνται κατά το μεσημέρι. Αφού γινόταν αυτό, έπρεπε οι Αχαιοί να τρέξουν τάχιστα από την ενέδρα προς την πύλη. Αυτά είχαν συμφωνηθεί και στην κατάλληλη ημέρα ο Άρατος ήρθε, κρύφτηκε κοντά στον ποταμό και περίμενε το σύνθημα. Γύρω στην πέμπτη ώρα, κάποιος, που είχε ευπαθή πρόβατα, από εκείνα που συνήθως βόσκουν κοντά στην πόλη, χρειάστηκε να πληροφορηθεί άμεσα από τον βοσκό του κάτι σχετικό με την εργασία τους, οπότε βγήκε από την πύλη φορώντας ιμάτιο, στάθηκε κοντά στον προαναφερθέντα τάφο και αναζητούσε τον βοσκό. Οι άνδρες τού Άρατου,
15 Άρατος ο Σικυώνιος (271-213 π.Χ.).
16 Η Κύναιθα ή Κυναίθη ήταν πόλη τής αρχαίας Αρκαδίας και βρισκόταν κοντά στα σημερινά Καλάβρυτα. 4
νομίζοντας ότι τους είχε δοθεί το σύνθημα, άρχισαν να τρέχουν ταχέως προς την πόλη. Η πύλη, όμως, κλείστηκε αμέσως από τους υπεύθυνους επειδή τίποτε ακόμη δεν είχε προετοιμασθεί από τους μέσα συνωμότες. Συνέβη, λοιπόν, όχι μόνον να αποτύχουν στην επιχείρηση οι άνδρες τού Άρατου, αλλά και εξ αιτίας τους να υποστούν μέγιστες συμφορές οι μέσα συνεργοί του. Έχοντας αποκαλυφθεί, στήθηκαν αμέσως ενώπιον τού λαού και εκτελέσθηκαν. Ποιό θα έλεγε κάποιος ότι ήταν το αίτιο τής συμφοράς; Το ότι ο στρατηγός όρισε ένα απλό σύνθημα, διότι ήταν νέος και άπειρος ως προς την ακρίβεια που έχουν τα διπλά συνθήματα και παρασυνθήματα. Τόσο μικρή είναι η διαφορά μεταξύ θετικής και αρνητικής έκβασης των πολεμικών επιχειρήσεων.
Αλλά και ο Κλεομένης17, ο Σπαρτιάτης, σχεδιάζοντας να καταλάβει με δόλο την πόλη των Μεγαλοπολιτών18, συμφώνησε με τους φύλακες τού τείχους, το οποίο βρισκόταν κοντά στον καλούμενο Φωλεό, να φτάσει με τις δυνάμεις του κατά την νύχτα, την ώρα τής τρίτης αλλαγής τής φρουράς, επειδή τότε φύλασσαν το τείχος οι συνεργοί του. Μη έχοντας, όμως, σκεφθεί ότι κατά την εποχή τής επιτολής τής Πλειάδος19 οι νύχτες συμβαίνει να είναι ήδη πολύ σύντομες, κινητοποίησε τις δυνάμεις του από την Λακεδαίμονα γύρω στην δύση τού ήλιου οπότε, μη δυνάμενος να βαδίσει ταχέως και καθώς τον πρόλαβε η ημέρα, επιτέθηκε τυχαία και αλόγιστα, αποκρούσθηκε εξευτελιστικά, έχασε πολλούς και κινδύνευσε ολοκληρωτικά. Εάν, όμως, είχε ευστοχήσει χρονικά ως προς το προσχεδιασμένο και είχε εισάγει τις δυνάμεις του όταν η πύλη ελεγχόταν από τους συνεργούς του, δεν θα αποτύγχανε στην επιχείρηση.
Ομοίως, πάλι, ο βασιλιάς Φίλιππος20, όπως έχω πει παραπάνω21, ο οποίος είχε πρόταση παράδοσης εκ μέρους τής πόλης των Μελιταίων22, αστόχησε κατά δύο τρόπους. Αφενός έφθασε με κλίμακες αναρρίχησης κοντύτερες από τις αναγκαίες, αφετέρου σε χρόνο ακατάλληλο. Έχοντας συμφωνήσει να αφιχθεί γύρω στα μεσάνυχτα, όταν άπαντες θα είχαν ήδη κοιμηθεί, ξεκίνησε από την Λάρισα πριν από τον σωστό χρόνο και εισήλθε στην χώρα των Μελιταίων ενόσω ούτε εκεί μπορούσε να παραμείνει, φοβούμενος μήπως η άφιξή του αναγγελθεί στους εντός των τειχών, ούτε να αποχωρήσει απαρατήρητος, οπότε αναγκάστηκε να βαδίσει εμπρός και έφθασε στην πόλη όταν οι άνθρωποι ήταν ξύπνιοι. Εξαιτίας αυτού, ούτε με τις κλίμακες αναρρίχησης μπορούσε να την παραβιάσει, αφού ήταν κοντύτερες, ούτε από την πύλη να εισέλθει, αφού οι εντός τής πόλης άνθρωποί του δεν ήταν σε θέση να συνεργαστούν λόγω τής ακατάλληλης ώρας. Τελικά εξερέθισε τους κατοίκους τής πόλης, έχασε πολλούς από τους άνδρες του και επέστρεψε άπρακτος και εξευτελισμένος, διαμηνύοντας σε όλους τους άλλους να μην τον εμπιστεύονται και να φυλάγονται από αυτόν.
17 Κλεομένης Γ΄ (260-219 π.Χ.).
18 Η Μεγαλόπολη είναι πόλη τής Αρκαδίας και ιδιαίτερη πατρίδα τού Πολύβιου.
19 Τής εμφάνισής της επάνω από τον ορίζοντα (γύρω στα μέσα τού Μαΐου).
20 Φίλιππος Ε΄ (238-179 π.Χ.).
21 Ιστοριών Ε΄, 97.
22 Η Μελιταία είναι πόλη τής Φθιώτιδας. 5
Και ο Νικίας23, όμως, ο στρατηγός των Αθηναίων, καίτοι μπορούσε να σώσει το περί τις Συρακούσες24 στράτευμα, έχοντας βρει την κατάλληλη ώρα τής νύχτας γιά να διαφύγει από τους αντιπάλους και να αποχωρήσει προς ασφαλές μέρος, έπεσε στην δεισιδαιμονία τής έκλειψης τής σελήνης, που δήθεν προσημαίνει κάτι δεινό, και ανέβαλε την αναχώρηση. Έτσι, λοιπόν, την επόμενη νύχτα, ενώ αυτός αναχωρούσε, έγινε αντιληπτός από τους αντιπάλους, οπότε το στράτευμα και οι αξιωματικοί του έπεσαν στα χέρια των Συρακοσίων. Εάν, όμως, μόνον από τους έμπειρους είχε λάβει πληροφορίες γιά το φαινόμενο, θα ήταν δυνατόν όχι μόνον να μην χάσει εξαιτίας αυτού την ευκαιρία, αλλά και να το χρησιμοποιήσει προς όφελός του, αφού οι αντίπαλοι το αγνοούσαν. Η απειρία των άλλων γίνεται μέγιστο εφόδιο γιά την επιτυχία τού έμπειρου. Όσον αφορά, λοιπόν, την αστρονομία, οι μέχρις εδώ γνώσεις είναι επαρκείς.
Σχετικά, τώρα, με το ύψος των κλιμάκων αναρρίχησης, η μέθοδος υπολογισμού είναι η ακόλουθη. Εάν το ύψος τού τείχους δοθεί από κάποιον συνεργό, πρόδηλο γίνεται και το ύψος των κλιμάκων, δηλαδή εάν συμβαίνει το ύψος τού τείχους να είναι δέκα μονάδες μέτρησης, οι κλίμακες θα πρέπει να είναι περισσότερο από δώδεκα ίδιες μονάδες. Η απόσταση τής βάσης τής κλίμακας από το τείχος θα πρέπει να είναι ίση με το μισό τής κλίμακας, ώστε η κλίμακα να είναι ανάλογη εκείνων που επιβαίνουν και να μην απέχει ούτε περισσότερο, οπότε εύκολα θα σπάζει από το πλήθος των επιβαινόντων, ούτε πάλι να στηρίζεται πολύ όρθια, οπότε θα είναι πολύ επισφαλής γιά τους ίδιους. Εάν, ωστόσο, δεν είναι δυνατόν να μετρηθεί ή να προσεγγισθεί το τείχος, τότε το μέγεθος κάθε ύψους πρέπει να υπολογίζεται εξ αποστάσεως, σε σχέση με κάποιο κάθετο ως προς το επίπεδο αντικείμενο. Αυτός ο τρόπος υπολογισμού είναι και εφικτός και εύκολος γιά όσους επιθυμούν να μελετήσουν τα διδάγματα των μαθηματικών.
Γι’ αυτόν τον λόγο, πάλι, είναι φανερό ότι όσοι επιθυμούν ευστοχία στις επιχειρήσεις και στις ενέργειες θα πρέπει να έχουν γνώσεις γεωμετρίας, όχι τέλειες, αλλά τόσες όσες γιά να κατανοούν τις αναλογίες και την θεωρία των όμοιων σχημάτων. Αυτή η μέθοδος, εξάλλου, είναι αναγκαία όχι μόνον γιά τα ανωτέρω, αλλά και γιά τους μετασχηματισμούς των στρατοπέδων, ώστε άλλοτε μεταβάλλοντας ολόκληρο τον σχηματισμό να δύνανται να διατηρούν την ίδια συμμετρία στα περιλαμβανόμενα τμήματα, άλλοτε πάλι να αυξάνουν ή να μειώνουν τον χώρο, που περιλαμβάνει το στρατόπεδο, κατ’ αναλογία πάντοτε προς τους προστιθέμενους ή τους αποχωρούντες από αυτό, διατηρώντας το ίδιο σχήμα. Γι’ αυτά έχω μιλήσει ακριβέστερα στο έργο μου «Τακτικά25».
Νομίζω ότι κανείς δεν θα με κατηγορήσει επειδή έχω πολλές απαιτήσεις από το αξίωμα τού στρατηγού και παρακινώ όσους το ορέγονται να έχουν γνώσεις αστρονομίας και γεωμετρίας. Εγώ, καίτοι αποδοκιμάζω πολύ τα κάθε είδους, χάριν επιδείξεως ή φλυαρίας, περιττά παρελκόμενα των ενασχολήσεων, ενώ παραπλήσια αντιμετωπίζω και εκείνα που κατά πολύ ξεπερνούν το χρήσιμο, είμαι φιλότιμος και προσεκτικός έναντι των αναγκαίων, διότι είναι άτοπο να
23 Διάσημος Αθηναίος πολιτικός και στρατιωτικός κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Εκτελέσθηκε στις Συρακούσες, στα 413 π.Χ.
24 Πόλη τής Μεγάλης Ελλάδας, στην νοτιοανατολική Σικελία.
25 Σήμερα, το εν λόγω έργο θεωρείται απολεσθέν. 6
αποδέχονται την προετοιμασία στους ρυθμούς και στα μουσικά, ή ακόμη και στην παλαίστρα, όσοι έχουν έφεση προς την ορχηστρική ή την αυλητική τέχνη, επειδή πιστεύουν ότι η τελείωση αμφοτέρων χρειάζεται την συμβολή των προαναφερθέντων, ενώ όσοι διεκδικούν την στρατηγία να δυσανασχετούν εάν χρειαστεί να ασχοληθούν με κάποια θέματα πέραν τής ειδικότητάς τους. Επιμελέστεροι, λοιπόν, και περισσότερο φιλότιμοι είναι όσοι ασκούν βάναυσες τέχνες από εκείνους που επιλέγουν να διαφέρουν στα κάλλιστα και σεμνότατα. Ο νουνεχής, όμως, τίποτε από αυτά δεν αποδέχεται. Γι’ αυτά, λοιπόν, μόνον τόσα ας ειπωθούν.
* * *
Η μελέτη των παλαιοτέρων (αρχαίων, μεσαιωνικών κ.ά.) κειμένων και βιβλίων στρατηγικής αποκλειστικά και μόνον από φιλολόγους και ιστορικούς αδικεί και τα ίδια τα έργα και τους πολιτισμικούς κληρονόμους των συντακτών τους, αφενός επειδή αγνοεί ή παρεξηγεί ή παραβλέπει την αναμφισβήτητα μεγάλη αξία τους ως εγκύρων στρατιωτικών πονημάτων και αφετέρου επειδή εκούσια ή ακούσια αποστερεί τους σύγχρονους ηγήτορες – κυρίως των ενόπλων δυνάμεων αλλά όχι μόνον αυτούς – από έναν σπάνιο πλούτο τεκμηριωμένων γνώσεων και στοχαστικά αναλυμένων εμπειριών, οι οποίες δεν περιορίζονται στο καθαρά υλικοτεχνικό μέρος τής στρατηγικής επιστήμης, αλλά επεκτείνονται αξιοθαύμαστα και στο πολύ σπουδαιότερο ηθικό και διανοητικό τμήμα της.
Οι ποικίλες αναφορές των παλαιών συγγραφέων στον οπλισμό, στην εξάσκηση, στις τακτικές, στους ελιγμούς, στις επικοινωνίες, στην τροφοδοσία, στις πολιορκίες και σε άλλους τομείς τού πολεμικού βίου των στρατευμάτων εκείνων των εποχών δεν δύνανται πλέον – αυτές καθαυτές – να συνεισφέρουν ουσιαστικές γνώσεις επί των αντιστοίχων συγκεκριμένων ζητημάτων των σύγχρονων, τεχνολογικώς κατά πολύ εξελιγμένων, στρατών, παρά μόνον όταν επιτυγχάνεται, όπου αυτό είναι εφικτό, η πολύ προσεκτική και κατ’ αναλογία προσέγγιση και διερεύνησή τους, η οποία προαπαιτεί άρτια και πολυσύνθετη επιστημονική οργάνωση. Ωστόσο, σε οτιδήποτε αφορά τον αξιωματικό ή τον απλό οπλίτη ως ανθρώπους, όπως το ήθος και η διάνοιά τους, τα συναισθήματα και η λογική τους, τα εν λόγω συγγράμματα δύνανται να συμβάλλουν επωφελώς και λυσιτελώς, ακριβώς επειδή συναθροίζουν και παραδίδουν την σχετική σοφία πολλών αιώνων, χαρακτηριζόμενα – σε ικανοποιητικό βαθμό – από έναν βαθυστόχαστο ανθρωποκεντρισμό.
Είναι μάλλον σαφές ότι ο τρόπος υπολογισμού τού κατάλληλου μήκους μίας κλίμακας αναρρίχησης τειχών (14η παράγραφος τού κειμένου) ίσως ποτέ να μην απασχολήσει έναν αξιωματικό των ημερών μας, αλλά εξίσου σαφές είναι και ότι ο σημερινός αξιωματικός, εάν επιθυμεί να είναι ικανός και αποτελεσματικός, οφείλει να έχει ευρύτερες επιστημονικές γνώσεις και να μην περιορίζεται επικίνδυνα στα τυπικά προσόντα τού επαγγέλματός του (16η παράγραφος τού κειμένου). Η πρώτη πληροφορία τού Πολύβιου θα θεωρούνταν σήμερα ως παρωχημένη ή και άχρηστη, αλλά κανείς δεν θα αμφισβητούσε δίκαια την αξία τής δεύτερης πληροφορίας-προτροπής του. Εξάλλου, ενώ η γνώση τού υπολογισμού τής ώρας με την βοήθεια τού ζωδιακού κύκλου (7η παράγραφος 7
τού κειμένου) δύσκολα θα αποτελούσε αδήριτη ανάγκη ενός σύγχρονου μαχητή, η ορθή αντίληψη των εννοιών τού χώρου και τού χρόνου είναι απαραίτητη προτεραιότητα γιά τον επιτυχημένο στρατιωτικό κάθε εποχής (1η και 3η παράγραφος τού κειμένου). Και εδώ η πρώτη διδαχή τού Πολύβιου θα εκλαμβανόταν σήμερα ως αναχρονιστική ή οπισθοδρομική, αλλά η δεύτερη παραμένει πάντοτε και επίκαιρη και θεμελιώδης. Αμφότερες οι πρώτες πληροφορίες-διδαχές σχετίζονται με υλικοτεχνικά-πρακτικά ζητήματα, ενώ αμφότερες οι δεύτερες άπτονται τού ήθους και τής διανοητικής καλλιέργειας τού πολεμιστή. Ακριβώς αυτές, οι τελευταίες, αποδεικνύουν την διαχρονικά μεγάλη αξία τής συνεχούς μελέτης τέτοιου είδους κειμένων, τα οποία εύλογα δεν κατατάσσονται μεταξύ των απλών στρατιωτικών εγχειριδίων, αλλά των βαθύτατα φιλοσοφημένων πραγματειών περί στρατηγικής.
* * *
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Οι ενδιαφερόμενοι να εμβαθύνουν στον βίο, στην σκέψη και στο διασωθέν ιστορικό σύγγραμμα τού Πολύβιου δύνανται να ανατρέξουν στο επτάτομο έργο «Πολυβίου, Ιστοριών Α΄-ΙΑ΄» (μετάφραση τού Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου) των έγκυρων εκδόσεων «Στιγμή» (Αθήνα, 2003), καθώς και στην εκεί προτεινόμενη Ενδεικτική Βιβλιογραφία. Μεταξύ των ξενόγλωσσων εκδόσεων διακρίνεται η ιταλική «Le Storie di Polibio» (μετάφραση τής Carla Schick) τού φημισμένου εκδοτικού οίκου «Arnoldo Mondadori» (1955), καθώς και η ισπανική «Polibio – Historias» (μετάφραση τού Manuel Balasch Recort) των εξεχουσών εκδόσεων «Gredos» (Μαδρίτη, 1981). Σημαντικότατο, μεταξύ αρκετών άλλων, γιά τον απαιτητικό ερευνητή κρίνεται το δίτομο βιβλίο τού F. B. Walbank «A Historical Commentary on Polybius» (Oxford 1957 και 1967). Προτείνεται, επίσης, μία επιμελής επίσκεψη στην σύγχρονη, λίαν κατατοπιστική ψηφιακή κειμενοθήκη τής ερευνήτριας τού Πανεπιστημίου τού Εδιμβούργου κυρίας Emma Nicholson, στην ακόλουθη διεύθυνση: edinburgh.academia.edu/EmmaNicholson.
Αθανάσιος Α. Τσακνάκης
23/10/2016