« Στην εποχή μας
η Ελλάδα υποφέρει από γενική ατεκνία και ολιγανθρωπία ένεκα της οποίας και οι
πόλεις ερημώθηκαν και η παραγωγή σταμάτησε, μολονότι δεν έγιναν ούτε πόλεμοι,
ούτε επιδημίες […]. Και όλα αυτά γιατί οι άνθρωποι αγαπούν την πολυτέλεια, το
χρήμα και την τεμπελιά και δεν επιθυμούν ούτε να παντρεύονται, ούτε
παντρευόμενοι να αναθρέψουν παιδιά αλλά το πολύ ένα ή δυο παιδιά για να τα
αφήσουν πλούσια και να τα μεγαλώσουν με σπατάλη, χωρίς να αντιλαμβάνονται πόσο
με αυτόν τον τρόπο η κακοδαιμονία αυξάνεται.»
Αυτές οι γραμμές δεν
γράφτηκαν σήμερα αλλά το 2ον προ Χριστού αιώνα από τον Πολύβιο τον
Μεγαλοπολίτη, όταν ήλθαν εδώ οι Ρωμαίοι και βρήκαν μια Ελλάδα σε απίστευτη
παρακμή.
Την εποχή εκείνη, της
παρακμής, μπορεί κανείς να την συγκρίνει με την σημερινή κατάσταση παρακμής που
ζούμε. Και δεν είναι υπερβολή να μιλάμε για παρακμή του τόπου μας.
Μια ματιά στο γράφημα θα μας
πείσει για την πορεία του έθνους μας προς τον αφανισμό.
Στο γράφημα που βλέπουμε
παρουσιάζονται με πράσινο χρώμα οι γεννήσεις και με κόκκινο οι θάνατοι στη χώρα
μας από το 1930 μέχρι σήμερα. Τα στοιχεία προέρχονται από την ΕΣΥΕ. Όπως
βλέπουμε πριν τον πόλεμο, όταν η Ελλάδα αριθμούσε μόλις 6.500.000 κατοίκους είχαμε γύρω στους
200.000 τοκετούς το χρόνο. Το
διάστημα 1940 εως 1948 αφορά στην πολεμική περίοδο κατά την οποία δεν είχε
διατηρηθεί αρχείο γεννήσεων και θανάτων.
Ενώ οι γεννήσεις έμειναν
σταθερές σε απόλυτους αριθμoύς σε
όλη την διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου, πάνω από 148.000 το χρόνο, από το
1981 και μετά άρχισαν να μειώνονται σταδιακά φτάνοντας στα σημερινά επίπεδα κάτω
των 100.000 περίπου το χρόνο, μια μείωση που φτάνει το 33% σε λίγα μόλις
χρόνια, με τάσεις, δυστυχώς, περαιτέρω μείωσης. Ο ρυθμός μείωσης των γεννήσεων
που παρατηρείται τη δεκαετία του 80
πανελλαδικώς δεν έχει ξανασημειωθει ούτε στην Ελλάδα ούτε στο σύνολο
σχεδόν, των αναπτυγμένων χωρών σε ολόκληρο τον κόσμο.
Οι θάνατοι αυξήθηκαν σταδιακά,
λόγω γήρανσης του πληθυσμού, καθ’ όλη την διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου
και έφτασαν για πρώτη φορά το 1996 να ξεπερνούν τις γεννήσεις. Έχει, δηλαδή
αρχίσει η μείωση του πληθυσμού που δεν έχει προηγούμενο στα ελληνικά
δημογραφικά χρονικά.
Σημειώνεται ότι από το 1989
και έπειτα η μείωση των γεννήσεων δεν είναι τόσο έντονη. Αυτό εξηγείται εύκολα
με την είσοδο των αλλοδαπών στη χώρα μας, κυρίως Αλβανών, που άρχισε εκείνη την
περίοδο. Οι γεννήσεις των αλλοδαπών κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 90
ήταν γύρω στις 7.500 – 8.000 το χρόνο, στη
συνέχεια έφθασαν μέχρι 22.296 (2009) και τα τελευταία χρόνια μειώθηκαν στις
12.371 (2017). Επομένως ο καθαρός αριθμός των γεννήσεων των γηγενών Ελλήνων
στην πραγματικότητα, δεν έχει σταθεροποιηθεί, όπως φαίνεται στο διάγραμμα, αλλά
συνεχίζει να φθίνει.
Η εξέλιξη του πληθυσμού των κρατών της Ε.Ε.
Βέβαια το πρόβλημα της
υπογεννητικότητας δεν αφορά μόνο την πατρίδα μας, οι χώρες της Ευρωπαϊκής
Ένωσης έχουν προηγηθεί της Ελλάδος. Τα στοιχεία της έκθεσης του ευρωπαϊκού
παρατηρητηρίου για την οικογένεια (European
Observatory on family matters) είναι απογοητευτικά. Στα
περισσότερα μέρη της δυτικής Ευρώπης ο δείκτης γεννητικότητας ήταν 2,4 το 1970.
Έκτοτε παρουσιάζει κατακόρυφη πτώση στο
σύνολο σχεδόν των 15 χωρών μελών της ΕΕ. Ο μέσος αριθμός παιδιών, ανά γυναίκα,
είναι λιγότερο από 1,5 ενώ το όριο για την αναπλήρωση των γενεών είναι το 2,1.
Το πιο εντυπωσιακό μάλιστα είναι ότι καμία χώρα –με εξαίρεση την Ιρλανδία – δεν
προσεγγίζει το συγκεκριμένο όριο. Από τις χώρες μέλη του Συμβουλίου της
Ευρώπης μόνο η Αλβανία και η Τουρκία
έχουν δείκτες πάνω από το όριο αναπλήρωσης γενεών (πάνω από 3), ενώ η χώρα μας
διαθέτει τον μικρότερο δείκτη γεννητικότητας στα Βαλκάνια. Από 2,1 που ήταν
μέχρι το 1980 μειώθηκε στο 1,3 ενώ προπολεμικά ήταν 3,7.
Αίτια υπογεννητικότητας
·
Δημογραφικά
·
Υπογονιμότητα
·
Κοινωνικά
·
Οικονομικά
·
Άλλα αίτια
Δημογραφικά
·
Μείωση της βρεφικής θνησιμότητας
·
Αστικοποίηση
·
Μετανάστευση
Η μείωση της βρεφικής θνησιμότητας, όπως έχουν
δείξει δημογραφικές μελέτες ακολουθείται από υπογεννητικότητα. Η μέριμνα για
κοινωνική και οικονομική ασφάλεια, καθώς
και η καλύτερη επιβίωση των παιδιών λόγω της προηγμένης ιατρικής έχουν οδηγήσει
στη μείωση των γεννήσεων στις αναπτυσσόμενες χώρες και στις ήδη αναπτυγμένες.
Δηλαδή, δε χρειάζεται να γεννιούνται πολλά παιδιά εφόσον, σχεδόν όλα,
επιβιώνουν.
Μείωση γεννήσεων αγροτικών περιοχών
Η Αστικοποίηση γενικεύεται όλο
και περισσότερο όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά παγκοσμίως. Η εσωτερική μετανάστευση
των κατοίκων της υπαίθρου προς τα μεγάλα αστικά κέντρα συνεχίζεται με αμείωτο
ρυθμό. Στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη συγκεντρώνεται το 50% του πληθυσμού της
χώρας με αποτέλεσμα την μείωση του
αριθμού των γεννήσεων, την ερήμωση της υπαίθρου και τη γήρανση του πληθυσμού .
Αυτό που είναι ιδιαίτερα
ανησυχητικό είναι ότι οι αγροτικές και ημιαστικές περιοχές, που ιστορικά
αποτελούσαν τον πληθυσμιακό τροφοδότη της χώρας, το φυτώριο τρόπον τινά των
νέων ανθρώπων, παρουσιάζουν και αυτές χαμηλούς δείκτες γονιμότητας.
Στις αγροτικές περιοχές τα
παιδιά είναι παραγωγοί. Συμμετέχουν στις δουλειές και προσφέρουν έργο για όλη
την οικογένεια. Με τα εργαλεία όμως και τις μηχανές που χρησιμοποιούνται σήμερα
στις αγροτικές περιοχές, οι ίδιες δουλειές χρειάζονται λιγότερα χέρια.
Επομένως, είναι λογική η μετακίνηση από τις αγροτικές περιοχές προς τις
αστικές. Εκεί όμως τα παιδιά από παραγωγοί που ήταν γίνονται καταναλωτές. Σε
αυτή τη φάση ο αριθμός των γεννήσεων μειώνεται και αυτό το φαινόμενο λέγεται
«δημογραφική μετάπτωση».
Πίνακας φθίνουσας πορείας μαθητών Α
Δημοτικού
Η φθίνουσα πορεία του αριθμού των μαθητών Ά Δημοτικού
|
|
Χρονιές
|
Αριθμός μαθητών
|
1986 – 1987
|
144.751
|
1995 – 1996
|
102.615
|
1996 – 1997
|
103.755
|
1997 – 1998
|
102.329
|
2000 – 2001
|
Λιγότεροι από 100000
|
Τα σοκάκια και οι αλάνες
έσφυζαν από ζωή πριν λίγα μόλις χρόνια, σε όλα τα χωριά της Ελλάδας. Οι
παιδικές φωνές γέμιζαν τον αέρα στα διαλείμματα του σχολείου. Όποιος έχει ζήσει
εκείνες τις εικόνες του ελληνικού χωριού θλίβεται σήμερα και μελαγχολεί
αντικρίζοντας τη νέκρα και τα κλειστά σχολεία.
Αρκεί να σας πω ότι από το
1994 έως το 1999 έκλειναν 100 σχολεία το χρόνο κατά μέσο όρο. Άλλα πάλι
συγχωνεύτηκαν με γειτονικά, αφού έφτασαν να έχουν 2, 3 ή 5 μαθητές.
Εδώ βλέπουμε ένα πίνακα χωριών
της Ελλάδας, που επί πολλά χρόνια δεν άκουσαν κλάμα μωρού.
Πίνακας χωριά χωρίς κλάμα μωρού
Χωριά
|
Πόσα χρόνια έχει να γεννηθεί παιδί
|
Πληθυσμός
(κάτοικοι)
|
Φούρκα
Κονίτσης
|
27
|
50
|
Μυρτέα Ευβοίας
|
25
|
5
|
Φιλιππαίος
Γρεβενών
|
25
|
15
|
Καταφύγι
Κοζάνης
|
24
|
60
|
Πολυστάφυλο
Πρεβέζης
|
23
|
330
|
Σιράκο
Κονίτσης
|
22
|
10
|
Δρυμός Αχαϊας
|
21
|
50
|
Σκλαβοχωριό Τήνου
|
20
|
7
|
Βρύστομο
Ιωαννίνων
|
20
|
15
|
Κάτω Λάβδανο
Ιωαννίνων
|
20
|
20
|
Τουρλάδα
Αχαϊας
|
20
|
60
|
Καστέλι Αχαϊας
|
20
|
60
|
Μηλιά
Αλεξ/πολης
|
20
|
106
|
Δημόκορη
Ιωαννίνων
|
18
|
10
|
Κλείτορας
Αχαϊας
|
16
|
100
|
Κουμάρος Τήνου
|
15
|
10
|
Πλακίδα
Κοζάνης
|
15
|
11
|
Λουτρά Τήνου
|
15
|
15
|
Τσάδος Τήνου
|
15
|
30
|
Δίλοφο
Αλεξ/πολης
|
15
|
81
|
Περάστρα Τήνου
|
12
|
10
|
Νάματα Κοζάνης
|
10
|
10
|
Ξινάρα Τήνου
|
10
|
10
|
Διχείμαρο
Κοζάνης
|
10
|
50
|
Δάφνη Κοζάνης
|
10
|
60
|
Μαράφια
Ορεστιάδας
|
9
|
196
|
Βουχωρίνα
Κοζάνης
|
6
|
79
|
Λουκόμι
Κοζάνης
|
6
|
80
|
Ριζό Φιλιατών
Θεσπρωτίας
|
5
|
70
|
Κρίμηνι
Κοζάνης
|
5
|
90
|
Ανθοχώρι
Κοζάνης
|
5
|
108
|
Κλειτοράς
Αχαϊας
|
4
|
100
|
Πετρωτά
Αλεξ/πολης
|
3
|
309
|
Αγ. Ιωάννης
Σφακιών
|
2
|
25
|
Χώρες προέλευσης μεταναστών
Παλιότερα, η μετανάστευση ήταν
το κύριο αίτιο πληθυσμιακής αιμορραγίας του τόπου μας. Το άγονο, τραχύ και
ορεινό έδαφος της πατρίδας μας έκανε τους έλληνες να μεταναστεύουν προς
αναζήτηση καλύτερης τύχης, από αρχαιοτάτων χρόνων. Το τελευταίο κύμα της
μετανάστευσης των Ελλήνων συνέβη μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και διήρκησε
μέχρι και τη δεκαετία του 60.
Αντίθετα στην εποχή μας έχουμε παλιννοστούντες και οικονομικούς
μετανάστες. Από χώρα εξαγωγής μεταναστών, γίναμε χώρα υποδοχής μεταναστών.
Το σύνολο της μεταπολεμικής
μετανάστευσης προς το εξωτερικό ανήλθε σε 1.439.000 άτομα νεαράς ηλικίας,
άντρες και γυναίκες ακόμη και ανήλικα παιδιά που προέρχονταν από όλα τα
διαμερίσματα της χώρας, κυρίως όμως τη Μακεδονία, Θράκη και Ήπειρο. Αποτέλεσμα
αυτής της μαζικής αποδημίας ήταν η ερήμωση της υπαίθρου σε κρίσιμες εθνικά
περιοχές (παραμεθόριες) και η γήρανση
του πληθυσμού.
Η παλιννόστηση δε συνέβαλλε
στην αύξηση της γεννητικότητας.
Η Ελλάδα σήμερα κατοικείται
από 11.000.000 κατοίκους, εκ των οποίων το 10% ίσως και περισσότερο, είναι αλλοδαποί,
οικονομικοί μετανάστες και
λαθρομετανάστες.
Με την εμφάνιση της οικονομικής
κρίσης των τελευταίων ετών παρατηρείται μια μαζική μετανάστευση (μερικές εκατοντάδες χιλιάδες) νέων κυρίως
Ελλήνων επιστημόνων στο εξωτερικό προς αναζήτηση εργασίας. Αυτό το γεγονός
συμβάλλει περαιτέρω στην μείωση των
γεννήσεων.
Υπογονιμότητα
·
Γυναικεία
·
Ανδρική
Για υπογονιμότητα ή στείρωση
μιλάμε όταν το ζευγάρι μετά από ένα χρόνο σεξουαλικών σχέσεων δεν κατόρθωσε να
επιτύχει εγκυμοσύνη.
Η επιδίωξη των σημερινών νέων
για καλύτερες σπουδές και πιο επιτυχή επαγγελματική αποκατάσταση οδηγούν στη
δημιουργία οικογένειας σε μεγαλύτερες ηλικίες, γεγονός που έχει δυσμενείς
επιπτώσεις στο δημογραφικό.
Στο θέμα της γυναικείας
υπογονιμότητας, είναι γνωστό ότι με την αύξηση της ηλικίας της γυναίκας, ιδίως
μετά τα 35, επέρχεται μία σταδιακή μείωση της ικανότητας για εγκυμοσύνη. Όπως
έχει διαμορφωθεί η ζωή μας στη σημερινή κοινωνία, αρκετές γυναίκες, ειδικά στις
ανεπτυγμένες χώρες, αναβάλλουν την τεκνοποίηση για αρκετά χρόνια διότι υπάρχουν
άλλες προτεραιότητες, κυρίως επαγγελματικές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι
γυναίκες αυτές να προσεγγίζουν τις ηλικίες εκείνες στις οποίες η γονιμότητα
είναι μειωμένη. Στη χώρα μας η μέση
ηλικία κυοφορίας το 1980 ήταν τα 26,1 χρόνια, το 2011 ήταν το 30,5 και το 2017
ήταν τα 31,4 χρόνια
Η ανδρική υπογονιμότητα
είναι υπεύθυνη για το 50% σχεδόν των υπογόνιμων ζευγαριών. Παρουσιάζει μια
έξαρση στην εποχή μας λόγω της μεγάλης κατανάλωσης αλκοόλ, τσιγάρων,
ναρκωτικών, αυξημένων λοιμώξεων του γεννητικού συστήματος. Σημαντικό αίτιο
επίσης είναι και η μόλυνση του περιβάλλοντος.
Κοινωνικά αίτια
·
Ποιότητα ζωής
·
Πρότυπα ζωής
·
Κρίση του γάμου
·
Μονογονεϊκές οικογένειες
Η υποβάθμιση της ποιότητας
ζωής, ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα, αποτελεί έναν από τους βασικούς αρνητικούς
παράγοντες στη δημιουργία οικογενειών με πολλά
παιδιά.
Η απομάκρυνση από τα
παραδοσιακά ελληνικά πρότυπα και η κοινωνική παρακμή με την υπονόμευση των
αξιών του γάμου και της οικογένειας έχουν σημαντική επίδραση στο δημογραφικό.
Κρίση γάμου
·
Χειραφέτηση και οικονομική
ανεξαρτησία γυναίκας
·
Εγωισμός σύγχρονου ανθρώπου
·
Έλλειψη επικοινωνίας
·
Πανσεξουαλισμός
·
Άκρατος φεμινισμός
·
Παρέμβαση γονέων
Η χειραφέτηση της γυναίκας και
η οικονομική της ανεξαρτησία στην εποχή μας, της δίνει τη δυνατότητα να αποφασίζει με μεγαλύτερη ευκολία τη λύση
του διαζυγίου σε περίπτωση δυσκολίας του γάμου.
Ο εγωισμός που καλλιεργείται
στα νέα παιδιά με τον τρόπο που διαπαιδαγωγούνται από τους σημερινούς γονείς, η
παροχή των πάντων αφειδώς, με τη δικαιολογία να μη χάσουν τα παιδιά χρόνο από
το διάβασμα τους και τίποτα να μη στερηθούν, δημιουργούν χαρακτήρες οι οποίοι
συνεχίζουν να γίνονται απαιτητικοί και μέσα στο γάμο, με αποτέλεσμα να είναι
αναπόφευκτες οι συγκρούσεις.
Στην σημερινή κοινωνία που τη
χαρακτηρίζει η έλλειψη επικοινωνίας, με την κυριαρχία του πανσεξουαλισμού, ήταν
φυσικό να προκληθεί κρίση και στον θεσμό του γάμου. Η μοναξιά του σύγχρονου
ανθρώπου, ο άκρατος φεμινισμός, το δύσκολο επαγγελματικό περιβάλλον της
γυναίκας, είναι μερικά από τα αίτια που έφεραν την κρίση στον γάμο και οδήγησαν
στην υπογεννητικότητα που απειλεί την ελληνική κοινωνία σήμερα.
Εκτός αυτού η συνήθεια των
γονέων και κυρίως των Ελλήνων γονέων, να παρεμβαίνουν συνεχώς στο ζευγάρι, με
την έννοια της προστασίας του παιδιού τους, από αγαθή πάντοτε πρόθεση,
υπερτονίζοντας τα ελαττώματα του ή της συζύγου, δημιουργεί ένα κλίμα άκρως
δυσμενές για τις σχέσεις του ζευγαριού. Κάθε γονιός θέλει να επιτύχει την
καλύτερη επιλογή συντρόφου για το παιδί του με τα δικά του κριτήρια. Στις
περισσότερες περιπτώσεις όμως οι επιλογές των παιδιών δεν είναι εκείνες που θα
επιθυμούσαν οι γονείς. Το αποτέλεσμα αυτής της ασυμφωνίας οδηγεί σε διαφωνίες
μεταξύ γονέων και παιδιών και στη συνέχεια μεταξύ των ζευγαριών.
Γράφημα αριθμού γάμων
Από 74.000 περίπου γάμους που
είχαμε το χρόνο, κατά μέσον όρο, στις αρχές της δεκαετίας του 60 φτάσαμε να
έχουμε 50.000 το τέλος της δεκαετίας του
2010. Παράλληλα, τα διαζύγια αυξήθηκαν από 5 στους 100 γάμους την δεκαετία του
60, σε 17, ή και περισσότερα, στους 100 γάμους τη δεκαετία του 90. Σήμερα
υπολογίζεται, ότι στα αστικά τουλάχιστον κέντρα διαλύεται ένας στους τρεις η τέσσερις γάμους
Ενώ στην Ελλάδα ο θεσμός της
οικογένειας, με την έννοια του δεσίματος μεταξύ των μελών της, ήταν πολύ
ισχυρός, τα τελευταία 20 χρόνια βλέπουμε να αναπτύσσεται μια νέα μορφή
οικογένειας η μονογονεϊκή, που προέκυψε από τις αλλαγές των αντιλήψεων και
στάσεων απέναντι στον γάμο. Η πιο τυπική μορφή μονογονεϊκής οικογένειας πριν
μερικά χρόνια ήταν μητέρα με ένα ή περισσότερα παιδιά, χωρίς σύζυγο τον οποίο
έχασε ύστερα από ατύχημα ή ασθένεια ή χωρισμό. Σήμερα, η παρουσία ενός μόνο
γονιού, δεν είναι απαραίτητα θέμα ατυχίας ή χωρισμού, αλλά συχνά προσωπική
επιλογή. Μια τέτοια οικογένεια, εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να έχει πολλά
παιδιά.
Οικονομικά αίτια
·
Ανεργία
·
Γυναίκα στην εργασία
·
Κατοικία
·
Υψηλό κόστος ανατροφής και
εκπαίδευσης παιδιών
·
Χαμηλά οικογενειακά επιδόματα
·
Καταναλωτισμός
Η ανεργία των νέων και γενικά
η οικονομική ύφεση δημιουργεί προβλήματα και μεταθέτει το γάμο και την απόκτηση
παιδιών.
Έχει διαπιστωθεί ότι η
συμμετοχή της γυναίκας στην αγορά εργασίας περιορίζει την τεκνοποίηση (χωρίς
όμως αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να περιοριστεί ή να αποκλειστεί η γυναίκα από
την εργασία). Η κατοικία αποτελεί πρόβλημα, αφού το 32% του πληθυσμού είναι
εγκλωβισμένο σε διαμερίσματα όπου συνήθως δεν υπάρχει αρκετός χώρος για να
στεγάσει οικογένειες με πολλά παιδιά. Η έλλειψη κατοικίας, το υψηλό κόστος
απόκτησής της και τα υψηλά ενοίκια, αναγκάζουν τα νέα ζευγάρια να περιορίσουν ή
να μεταθέσουν την τεκνοποίηση στο μέλλον.
Τα χαμηλά οικογενειακά
επιδόματα σε συνδυασμό με το υψηλό κόστος ανατροφής και εκπαίδευσης των παιδιών
δρουν ανασταλτικά στην απόκτηση πολλών παιδιών. Είναι ενδεικτικό ότι στη χώρα
μας, έχουμε συγκριτικά, τα χαμηλότερα επιδόματα ανά παιδί. Και αυτή τη στιγμή,
η κύρια αιτία υπογεννητικότητας είναι η οικονομική επιβάρυνση που επιφέρει κάθε
καινούργιο παιδί στην οικογένεια.
Σύμφωνα με έρευνα του ΕΚΚΕ (Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών) οι μικρότεροι
δείκτες γεννητικότητας παρουσιάζονται στους νομούς που είναι οι φτωχότεροι της
Ελλάδος, ενώ οι πλουσιότεροι νομοί παρουσιάζουν υψηλότερους δείκτες. Εξαίρεση
αποτελεί ο νομός Ξάνθης, που παρότι ανήκει στους φτωχούς νομούς έχει υψηλό
δείκτη γονιμότητας, λόγω της μεγάλης μουσουλμανικής μειονότητας.
Η έρευνα του ΕΚΚΕ 2002
διαπιστώνει, ότι για να αναχαιτισθούν οι συνέπειες της υπογεννητικότητας
(μείωση του πληθυσμού και δημογραφική γήρανση) ο δείκτης γονιμότητος θα πρέπει
να ανέλθει από 1,3 που είναι σήμερα σε 2,3.
Από έρευνα της κας Συμεωνίδου (τ. Διευθύντρια του ΕΚΚΕ)
διαπιστώνεται ότι οι γυναίκες της Ελλάδας επιθυμούν να κάνουν, κατά μ.ο. 2,3
παιδιά αλλά δυσκολεύονται λόγω της κρίσης.
Η έρευνα καταρρίπτει τον
κανόνα, ότι οι ¨φτωχοί κάνουν πολλά παιδιά¨ υποδεικνύοντας ότι η κύρια αιτία
της υπογεννητικότητας σήμερα πρέπει να αναζητηθεί στον οικονομικό τομέα. Και
αυτό προκύπτει από τη μελέτη των δεκτών γονιμότητας ανά περιοχή.
Ο καταναλωτισμός είναι μία
άλλη αιτία μείωσης των γεννήσεων. Πολλά νέα ζευγάρια προτιμούν να αγοράσουν ένα
καινούργιο αυτοκίνητο και να αφιερώσουν τον ελεύθερο τους χρόνο σε διάφορες
μορφές ψυχαγωγίας και διασκέδασης παρά να κάνουν παιδιά.
Η μείωση της γεννητικότητας
είναι φαινόμενο που παρατηρείται σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες και ερμηνεύεται
σύμφωνα με τη θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου που διατυπώθηκε από τον Becker το
1993, στην οποία επισημαίνεται ότι: «Καθώς αυξάνει το βιοτικό επίπεδο των γονέων, ο χρόνος και οι πόροι που
δαπανώνται για κάθε παιδί είναι
αντιστρόφως ανάλογοι του αριθμού των παιδιών».
Γενικά η οικονομική ευπορία
συνοδεύεται από υπογεννητικότητα. Στις καταναλωτικές κοινωνίες όπου ο
πλούτος είναι η κυρίαρχη αξία και ο
κυρίαρχος στόχος, είναι επόμενο, οι γονείς να μην επιδιώκουν την απόκτηση
περισσοτέρων του ενός ή 2 παιδιών, ώστε να μπορέσουν να τα μεγαλώσουν με άνεση
και να τα αφήσουν πλούσια, όπως διαπιστώνει και ο Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης που
αναφέραμε στην αρχή.
Η πρόσφατη οικονομική .κρίση
οδηγεί σε περαιτέρω μείωση των γεννήσεων, όπως δείχνει το σχήμα.
Δημόσιο χρέος σε ποσοστό του
ακαθαρίστου εθνικού προϊόντος
Άλλα αίτια
·
Τροχαία
·
Ιατρικά
·
Ναρκωτικά
·
Διατροφή
·
Αλκοόλ – κάπνισμα
Για πολλές δεκαετίες το
συνηθισμένο μέτρο ελέγχου των γεννήσεων στη χώρα μας ήταν οι εκτρώσεις, με
αποτέλεσμα να έχουμε άλλη μία θλιβερή πρωτιά στην Ευρώπη με 200.000 και πλέον
εκτρώσεις ετησίως. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια ο αριθμός αυτός έχει μειωθεί δραστικά,
ίσως και κάτω από τις 30.000 το χρόνο. Στην ευχάριστη αυτή εξέλιξη οδήγησε
κυρίως η καλύτερη ενημέρωση σχετικά με τη προφύλαξη και τη χρήση
αντισυλληπτικών, αλλά και ο φόβος των σεξουαλικώς μεταδιδομένων νοσημάτων,
ιδίως μετά την εμφάνιση του Aids. Στα τροχαία ατυχήματα έχουμε σα χώρα τη
θλιβερή πρωτιά στην Ευρώπη, με 2.000 περίπου θανάτους νέων κυρίως ανθρώπων
ετησίως. Σε αυτούς πρέπει να υπολογίσουμε και 40.000 περίπου βαριά τραυματίες
από τους οποίους γύρω στους 2.000 θα πεθάνουν αργότερα στα νοσοκομεία.
Την κακή διατροφή, τα
ναρκωτικά, το αλκοόλ και το κάπνισμα τα αναφέραμε προηγουμένως.
Οι επιπτώσεις της
υπογεννητικότητας είναι πολλές.
·
Κοινωνικές
·
Οικονομικές
·
Εθνικές
Κοινωνικές
Η είσοδος ξένων στον ελληνικό
χώρο είχε συμβεί και στο παρελθόν, οι οποίοι όμως με τον καιρό αφομοιώθηκαν από
τον ντόπιο πληθυσμό. Η δυνατότητα όμως αυτή μειώνεται σε έναν γηράσκοντα
πληθυσμό. Παλαιότερα οι Έλληνες γεννούσαν πολλά παιδιά, τα οποία μεγαλώνοντας
με αυτά των αλλοδαπών βοηθούσαν στην αφομοίωσή τους. Σήμερα αντίθετα υπάρχουν χωριά και σχολεία όπου τα παιδία των
αλλοδαπών είναι περισσότερα από τα Ελληνόπουλα. Στο κέντρο των Αθηνών υπάρχουν
σχολεία με αλλοδαπούς μαθητές πάνω από 70% και όπως γίνεται κατανοητό η
αφομοίωση είναι δυσκολότερη.
Ασφαλιστικό πρόβλημα
Συνταξιούχοι
|
Ασφαλιζόμενοι
|
|
Ομαλή
οικονομική πορεία
|
1
|
4,5
|
ΙΚΑ
|
1
|
2,5
|
Δημόσιο
|
1
|
1
|
Οικονομικές επιπτώσεις
Η πτώση της γεννητικότητας και
η μείωση της θνησιμότητας αύξησε την αναλογία των ηλικιωμένων ατόμων σε σχέση
με το συνολικό πληθυσμό και με την αναλογία παιδιών και εφήβων. Η ίδια τάση
πληθυσμιακής μεταβολής των ηλικιών παρουσιάζεται σχεδόν στο σύνολο των χωρών
της Ευρώπης αλλά η χώρα μας έχει τον υψηλότερο δείκτη δημογραφικής γήρανσης
μεταξύ των Βαλκανικών χωρών.
Στον μεγαλύτερο ασφαλιστικό
οργανισμό το ΙΚΑ, η αναλογία συνταξιούχων – ασφαλισμένων είναι σήμερα 1 : 2,5
ενώ θα έπρεπε βάσει των διεθνών δεδομένων να είναι 1 : 4,5 για την ομαλή
οικονομική πορεία των οργανισμών. Στο δημόσιο η αναλογία αυτή είναι 1:1.
Η διάρκεια της προσδοκώμενης
ζωής στη χώρα μας ανέρχεται συνεχώς τα τελευταία τριάντα χρόνια, όπως σε όλες
σχεδόν τις ανεπτυγμένες χώρες με αποτέλεσμα τη διαρκή αύξηση της αναλογίας των
ηλικιωμένων ατόμων προς τα νεώτερα. Ο δυσμενής όμως αυτός συσχετισμός των
ηλικιών είχε και θα έχει όχι μόνο μεγάλες κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις αλλά
και εθνικές, σε χώρες όπως η Ελλάδα.
Οι δαπάνες για περίθαλψη των
ηλικιωμένων είναι 8 φορές και των υπερηλίκων 12-15 φορές μεγαλύτερες από τις
μέσες δαπάνες όλων των ηλικιών. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΟΟΣΑ και με τη
σύγχρονη ιατρική τεχνολογία, το συνολικό κόστος περίθαλψης διογκώνεται
υπέρμετρα. Το αποτέλεσμα είναι, η αδυναμία ανταπόκρισης των ασφαλιστικών οργανισμών.
Εθνικές επιπτώσεις
Αν το δημογραφικό πρόβλημα της
Ελλάδας σε ολόκληρη τη χώρα είναι οξύ, στη δυτική Θράκη είναι οξύτατο και
εγκυμονεί ενδεχομένως εθνικούς κινδύνους. Τρία στα τέσσερα παιδιά που
γεννιούνται στη δυτική Θράκη είναι παιδιά μουσουλμάνων. Στο νομό Ξάνθης οι
Χριστιανοί είναι το 57,5% του πληθυσμού ενώ οι Μουσουλμάνοι το 42,5%. Στο νομό Ροδόπης οι Χριστιανοί είναι 47,3% ενώ οι Μουσουλμάνοι 53,6 %.
Η κατάσταση αυτή πρέπει να μας
βάλλει σε σκέψεις για τον επιπλέον λόγο ότι η βορειοανατολική αυτή εσχατιά της
χώρας μας αποτελεί αντικείμενο εδαφικών βλέψεων από όμορες χώρες και κυρίως από
την Τουρκία, η οποία παρουσιάζεται (κατά το προηγούμενο της Κύπρου) σαν
εγγυήτρια δύναμη για την μουσουλμανική μειονότητα, βάσει της συνθήκης της
Λωζάνης.
Οι πρόσφατες εξελίξεις στο
Κόσοβο με την αλλοίωση της σύνθεσης του πληθυσμού του, πρέπει επίσης να μας
βάλουν σε σκέψεις. Το κυριότερο επιχείρημα του Βενιζέλου στην Κοινωνία των
Εθνών, (τότε δεν υπήρχε ΟΗΕ) ότι σε κείνα τα μέρη (Βόρειος Ελλάδα) το 75% του λαού μιλάει ελληνικά και είναι χριστιανοί
ορθόδοξοι, άρα είναι ηθικό και δίκαιο να αναγνωριστεί η προσάρτησή τους στην
Ελλάδα.
Έγραφε προ ολίγων ετών ο Χρήστος
Γιανναράς στην Καθημερινή:
«Οι ελληνικοί πληθυσμοί
φεύγουν από την ύπαιθρο της Θράκης, τα χωριά ερημώνουν. Η γη εγκαταλείπεται στη
μουσουλμανική μειονότητα που διατεταγμένα παραμένει με πείσμα στα χωριά,
αγοράζει συνεχώς κτήματα, δεν πουλάει ποτέ σπιθαμή κεκτημένης ιδιοκτησίας. Και
μοιάζει διατεταγμένα να επιδίδεται στην πολυτεκνία…»
Στη Θράκη το Finis Greciae είναι περισσότερο από
οπουδήποτε αλλού ψηλαφητό».
Γράφημα Αλβανία –Ελλάδα
Οι μουσουλμανικές χώρες
παρουσιάζουν ως γνωστόν πολύ υψηλά επίπεδα γεννητικότητας και συγκεκριμένα, η
μεν Αλβανία έχει διπλάσιο αριθμό παιδιών ανά γυναίκα από τη χώρα μας, η δε
Τουρκία τριπλάσιο. Ο πληθυσμός της
Τουρκίας διπλασιάζεται κάθε 28 χρόνια .Η δημογραφική γήρανση (ηλικίες άνω των
65 ετών) είναι υψηλή σε όλες τις χώρες της Ε.Ε., στη χώρα μας έχει φτάσει το 18,9%
του πληθυσμού (το 1951 ήταν μόλις 6,7%), ενώ στην Τουρκία μόλις το 4% και στην
Αλβανία 5%.
Γράφημα Εξέλιξη πληθυσμών Ε.Ε.
Οι σημερινοί ρυθμοί
γονιμότητας δείχνουν ότι το 2050 ο πληθυσμός της Ευρώπης θα αποτελείται κατά
60% από συνταξιούχους. Αυτό σημαίνει ότι τα έξοδα συνταξιοδότησης και υγειονομικής
περίθαλψης, θα οδηγήσουν τους προϋπολογισμούς σε χρεοκοπία.
Το πρόβλημα έχει προκύψει από
δεκαετιών και οι κυβερνήσεις προσπάθησαν να το αντιμετωπίσουν με τροποποιήσεις
προγραμμάτων συνταξιοδότησης, αύξησης της ηλικίας συνταξιοδότησης, ενθάρρυνση της
εισαγωγής μεταναστών κ.τ.λ. Η ριζική
όμως αντιμετώπιση είναι η αύξηση της γεννητικότητας.
Πίνακας Ετήσιο επίδομα ανά τύπο
οικογένειας
ΕΤΗΣΙΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΕΠΙΔΟΜΑ ΑΝΑ ΤΥΠΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΕ ΕΥΡΩ
|
|||||
Χώρα
|
Οικογένεια με 1 παιδί
|
Οικογένεια με 2 παιδιά
|
Οικογένεια με 3 παιδιά
|
Οικογένεια με 4 παιδιά
|
Ποσό για
κάθε επιπλέον παιδί
|
Βέλγιο
|
840,00
|
2.388,00
|
4.704,00
|
7.020,00
|
2.316,00
|
Δανία
|
1.476,00
|
2.953,00
|
4.428,00
|
5.904,00
|
1.476,00
|
Γερμανία
|
1.656,00
|
3.312,00
|
5.148,00
|
7.296,00
|
2.148,00
|
Ελλάδα
|
70,44
|
216,00
|
480,00
|
576,00
|
96,84
|
Ισπανία
|
288,00
|
576,00
|
864,00
|
1.152,00
|
288,00
|
Γαλλία
|
0,00
|
1.284,00
|
2.928,00
|
4.584,00
|
1.644,00
|
Ιρλανδία
|
648,00
|
1.296,00
|
2.148,00
|
3.000,00
|
852,00
|
Ιταλία
|
526,79
|
1.338,66
|
2.900,42
|
4.889,81
|
1.202,32
|
Λουξεμβούργο
|
1.680,00
|
4.092,00
|
7.644,00
|
11.196,00
|
3.552,00
|
Ολλανδία
|
936,00
|
2.112,00
|
3.276,00
|
4.752,00
|
1.236,00
|
Αυστρία
|
1.488,00
|
3.120,00
|
4.908,00
|
6.696,00
|
1.788,00
|
Πορτογαλία
|
300,00
|
300,00
|
1.044,00
|
1.488,00
|
444,00
|
Φινλανδία
|
1.080,00
|
2.400,00
|
3.972,00
|
5.796,00
|
2.064,00
|
Σουηδία
|
1.284,00
|
2.568,00
|
4.200,00
|
6.168,00
|
2.568,00
|
Μ. Βρετανία
|
1.236,00
|
2.064,00
|
2.892,00
|
3.720,00
|
828,00
|
Έχει αποδειχτεί ότι οι χώρες
που επένδυσαν σε πολιτικές που διευκόλυναν την απόκτηση και ανατροφή παιδιών
έχουν υψηλότερο δείκτη γονιμότητας. Το παράδειγμα είναι η Γαλλία η οποία
έχοντας πάντα μια καλή οικογενειακή πολιτική έχει, μετά την Ιρλανδία, τον
υψηλότερο δείκτη γεννητικότητας στην Ευρώπη με 1,89. Η γυναίκα που φέρνει στον
κόσμο το πρώτο της παιδί παίρνει 16 εβδομάδες άδεια μετ` αποδοχών, καθώς και
διευκολύνσεις στην εκπαίδευση (στέγαση, μεταφορές).
Στη Σουηδία η μητέρα που θα
γεννήσει παιδί δικαιούται 15 μήνες άδεια αμειβόμενη με το 80% του μισθού της
για να φροντίσει το μωρό της. Στη συνέχεια εργάζεται με μειωμένο ωράριο. Ο
πατέρας μένει στο σπίτι μία ημέρα την εβδομάδα για να βοηθήσει την γυναίκα του,
και πληρώνεται με το 80% του ημερομισθίου του από το Σουηδικό κράτος. Εάν
αρρωστήσει το μωρό μπορεί ο πατέρας ή η μητέρα να μείνει στο σπίτι μέχρι 120
μέρες το χρόνο αμειβόμενοι από το
κράτος. Το οικογενειακό μηνιαίο επίδομα για το πρώτο παιδί είναι 105 € και
αυξάνεται για κάθε επόμενο παιδί. Η μητέρα ξέρει ότι η θέση της θα την
περιμένει όταν θελήσει να επιστρέψει στη δουλειά. Οι ακριβές αυτές παροχές οδήγησαν ώστε να αυξηθεί ο δείκτης
γονιμότητας στη Σουηδία από 1,5 το 1999 σε 1,71 το 2003. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν
τα πάρα πάνω , αποτελεί μύθο πως η γυναικεία απασχόληση αποτελεί καθοριστικό
παράγοντα για τη μείωση της γονιμότητας, συχνά μπορεί να ισχύει το αντίστροφο.
Στις σκανδιναβικές χώρες, όπου ο όρος νοικοκυρά είναι πλέον άγνωστος, η
γονιμότητα είναι σαφώς υψηλότερη από την Ελλάδα. Το ίδιο ισχύει και για τη
Γαλλία και άλλες ευρωπαΐκές χώρες. Αντίθετα, οι χώρες της Νότιας Ευρώπης
(Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία) που εμφανίζουν χαμηλότερη οικονομική δραστηριότητα
των γυναικών, έχουν και τη χαμηλότερη γονιμότητα (κ.Συμεωνίδου).
Το 1993 η
Ελληνική Βουλή συνέστησε διακομματική επιτροπή με πρόεδρο τον τότε βουλευτή Αργολίδος κο Σωτηρόπουλο, η οποία αφού
διαπίστωσε ότι το δημογραφικό πρόβλημα παίρνει τεράστιες εθνικές διαστάσεις,
που μπορεί να απειλήσει την εθνική μας ανεξαρτησία και την εδαφική
μας ακεραιότητα, εξέδωσε το γνωστό πόρισμα με προτάσεις για την αντιμετώπιση
του προβλήματος.
Διακομματική επιτροπή - Προτάσεις
·
Οικογένεια με τρία παιδιά να
χαρακτηρίζεται πολύτεκνη
·
Να γενικευτούν και να επεκταθούν τα
μέτρα για την προστασία της γυναίκας κατά την κύηση και τον τοκετό
·
Να βελτιωθούν οι υπηρεσίες υγείας
στην πρωτοβάθμια φροντίδα
·
Η εξασφάλιση οικογενειακής στέγης ως
ισχυρό κίνητρο για τεκνοποίηση
·
Ανεργία – Νέες θέσεις εργασίας
·
Να καταρτιστεί εθνικό πρόγραμμα για
τους ομογενείς Πόντιους και τους πολιτικούς πρόσφυγες με γεωγραφικό
προσανατολισμό και ειδικά προγράμματα …
·
Να εκπονηθούν ειδικά προγράμματα για
τους νέους αγρότες μέχρι 30 ετών
·
Να χορηγούνται επιδόματα σπουδών σε
ζευγάρια ως κίνητρα τεκνοποίησης
·
Προκαθορισμός ποσοστού υποτροφιών
για σπουδαστές πολυτέκνων
·
Το επίδομα με το τρίτο παιδί να
δίδεται μέχρι το τέλος της σχολικής ηλικίας
·
Το επίδομα να δίδεται και στο 2ο
παιδί για 3 χρόνια
·
Ίδρυση περισσοτέρων βρεφονηπιακών
σταθμών
·
Σύσταση σώματος βοηθών μητέρων
·
Φορολογικές απαλλαγές
·
Τροποποίηση νόμου υιοθεσίας
·
Κανονική συνταξιοδότηση πολύτεκνων
μητέρων
·
Καθιέρωση συμβουλευτικής και
ενημερωτικής διαδικασίας για τις εκτρώσεις
Έχουν περάσει 25 χρόνια και
πλέον από τότε και τίποτε το ουσιαστικό δεν έγινε. Βέβαια δεν μπορούμε να τα περιμένουμε όλα από
μια χρεοκοπημένη πολιτεία. Είναι χρέος όλων μας να ευαισθητοποιήσουμε την κοινή
γνώμη, κυρίως τα ΜΜΕ ,που έχουν απεριόριστη δύναμη, να προβάλουν το πρότυπο της
Ελληνικής οικογένειας με περισσότερα του ενός παιδιά.
Επί τουρκοκρατίας το 70% των
ελληνικών οικογενειών ήταν πολύτεκνες. Το 1940 ήταν το 40%. Σήμερα είναι μόνο
το 3%.
( Ο Κολοκοτρώνης είχε 12
αδέλφια, ο Παπαφλέσσας 18, ο Καποδίστριας 8, ο Αθ. Διάκος 12. Ο Μακρυγιάννης
είχε 12 παιδιά, ο Κανάρης 7, ο Μιαούλης 5.)
Φοβούμαι ότι μάλλον είναι πια
αργά για να ανατραπεί η πορεία. Εάν συνεχίσουμε με αυτό το δείκτη
γεννητικότητας (1,3), μετά τρείς-τέσσερες γενεές ελάχιστα μόνο ελληνόπουλα θα
γεννιούνται. Η ελληνική φυλή θα εκλείψει. Μια στατιστική της EUROSTAT έδειξε πρόσφατα ότι σε 30 χρόνια το 40% των
κατοίκων αυτής της χώρας θα είναι Έλληνες και το 60% αλλοδαποί. Από πού να
αντλήσω αισιοδοξία για την πορεία του
τόπου μου όταν ξέρω ότι σε λίγα χρόνια (1994-1999) έκλεισαν περισσότερα από 600
σχολεία, όταν τρία στα τέσσερα παιδιά που γεννιούνται στη Θράκη είναι παιδιά
μωαμεθανών και μιλούν τουρκικά, όταν τα
τελευταία χρόνια χιλιάδες νέοι επιστήμονες μεταναστεύουν στο εξωτερικό
για αναζήτηση εργασίας, όταν ο δυναμισμός που διαθέτουν οι Έλληνες ως λαός
αναλώνεται σε διχασμούς, υπερβολές παντός είδους και όχι σε προσπάθεια για
πρόοδο. Η παρακολούθηση της πορείας μας
από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα δεν επιτρέπει καμιά
αισιοδοξία. Που είναι τα εκατομμύρια των Ελλήνων της Μ. Ασίας, του Πόντου, της
Κριμαίας, της Αιγύπτου; Οι ομογενείς της Αμερικής και της Αυστραλίας μετά τη
δεύτερη και Τρίτη γενεά αφομοιώνονται
στις νέες τους πατρίδες και χάνονται οριστικά για την Ελλάδα.
Δεν τρέφω αυταπάτες, ότι η
Ελληνική κοινωνία θα επιστρέψει σε εκείνα τα πρότυπα, ούτε νομίζω ότι είναι
εφικτό. Το 2ο όμως και 3ο παιδί είναι απαραίτητο και
εφικτό για την ελληνική οικογένεια και αυτό πρέπει να τεθεί ως στόχος. Με λίγη
προσπάθεια και λίγη καλή θέληση θα μπορούσε να αναστραφεί η πορεία (αν και το
βλέπω μάλλον αδύνατον, αλλά γίνονται και θαύματα) και να δούμε πάλι τον
πληθυσμό των Ελλήνων να αυξάνει, να ανατέλλει επιτέλους ένα καλύτερο μέλλον για
την πατρίδα μας.
Ποτέ δεν είναι αργά. Και ας
σκεφτούμε: Χωρίς παιδιά σήμερα, χωρίς σύνταξη αύριο.
Βιβλιογραφία
1. Χ.Μαστρογιάννης:
Ίδρυμα αντιμετώπισης δημογραφικού προβλήματος.
2. Τ.Τιμοθεάδης:
Θέματα Μαιευτηκής-Γυναικολογίας, Τόμος Η΄, Τεύχος 4, σελ. 350-353.
3. Κ.Μπαχαράκης:
Ο κόσμος της Ελληνίδος, Μάρτιος 2001, σελ. 74.
4. Ν.Πολύζος:
Δημογραφική πρόκληση, έκδοση Ι.Α.Δ.Π., 1996.
5. Ν.Παπαδάκης,
Δ.Αραβαντινός, Θέματα Μαιευτικής-Γυναικολογίας, Τόμος ΣΤ΄, Τεύχος 1, 1993.
6. Εθνική
Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος.
7. Β.Μπέλλιος:
Κεντρική ομιλία σε εκδήλωση κοινωφελούς ιδρύματος «Βασίλης Ι. Παπανικόλας»,
Πιάνα Αρκαδίας 09.08.1997.
8. Β.Μπέλλιος:
Οδεύομεν προς αφανισμόν, Θέματα Μαιευτηκής-Γυναικολογίας, Τόμος ΙΕ΄, Τεύχος 1,
2001.
9. Γ.Παπαευαγγέλου,
Κ.Τσίμπος, Ιατρική Δημογραφία και οικογενειακός προγραμματισμός, Εκδόσεις Βήτα,
Αθήνα 1992.
10. Μ.Δρετάκης:
Δημογραφικές εξελίξεις στην Ελλάδα, Αθήνα 1996.
11. Δ.Λώλης
και Συν., Υπογεννητικότητα, το σημαντικότερο πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας,
Εκδόσεις Παρισιάνου, Αθήνα 2001.
13. Χ,Συμεωνίδου
Καθημερινή ,10.03.2019
14. .Δ.Καρκάνης. Καθημερινή, 10.03.2019
15. Α. Λαυρέντζος, Σιωπηρή Άλωση, Εκδόσεις
Πραγματεία, Αθήνα 2016
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου