H ιστορική οικογένεια των Παπατσωναίων.

Της Φωφώς Αργυροπούλου*

Λίγες οικογένειες έχουν προσφέρει τόσα πολλά στην Πατρίδα και έχουν υποστεί τόσες θυσίες όσες η ιστορική οικογένεια των Παπατσωναίων.

Όμως, όπως αναφέρει ο Κωνσταντίνος Ζάνιας στο βιβλίο του «Ιστορία Ναζηρίου, Νεοχωρίου και Καλαμαρά», παρά τις μεγάλες θυσίες της, η οικογένεια Παπατσώνη δεν ανταμείφθηκε μετά την απελευθέρωση, ούτε ηθικά ούτε υλικά, από την τότε κυβέρνηση της Ελλάδας. Ηθικά δεν ανταμείφθηκε, γιατί το Συμβούλιο που συστήθηκε τότε για να κατατάξει τους Έλληνες που αγωνίστηκαν σε κατηγορίες σύμφωνα με τη δράση και τις θυσίες του καθενός, επηρεασμένο από προσωπικά συμφέροντα, κατέταξε την Οικογένεια Παπατσώνη στη δέκατη τέταρτη σειρά.

 Αργότερα, μετά από διαμαρτυρίες της οικογένειας, το Συμβούλιο αναθεώρησε την αρχική του απόφαση, αναγνώρισε τις θυσίες της και την κατέταξε στην τέταρτη σειρά. Υλικά δεν ανταμείφθηκε η οικογένεια αυτή, γιατί ενώ σε όλες τις οικογένειες των αγωνιστών το Συμβούλιο παραχώρησε χτήματα, στην Οικογένεια Παπατσώνη δεν παραχωρήθηκε τίποτα στην αρχή και αργότερα, μετά από διαμαρτυρίες, της παραχωρήθηκαν ελάχιστα.

Τη μεγάλη τους περιουσία την απέκτησαν οι ίδιοι πριν από την επανάσταση. «Δεν υποτιμούμε, καταλήγει ο Ζάνιας, την προσφορά των άλλων αγωνιστών. Όμως, δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε ότι άλλοι αγωνιστές και οπλαρχηγοί με λιγότερη δράση από εκείνη των Παπατσωναίων εξυμνήθηκαν περισσότερο».

Να, όμως, που έρχονται τα έργα τους να τους βγάλουν από τη λήθη, αφού με μεγάλη συγκίνηση γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από το χτίσιμο του Ιερού Ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου Ναζηρίου, που χτίστηκε στα 1811, μέσα σε 40 ημέρες, από τον Ανδρέα Αναγνώστη Παπατσώνη, που ήταν τότε διοικητής της Επαρχίας Εμλακίων. Κατά τη δεύτερη Τουρκοκρατία, από το 1715 έως το 1821, η περιοχή της Ανδρούσας ήταν Εμλάκιο (Εμλάκ υ Χιουμαγιού), που στα τουρκικά σημαίνει Αυτοκρατορικό Κτήμα, δηλαδή ανήκε απ’ ευθείας στο Σουλτάνο, όπως και άλλες περιοχές της Τριφυλίας. Γι’ αυτό η περιοχή ονομάστηκε Επαρχία Εμλακίων ή Εμπλακίων. Το χωριό Εύα, που τότε λεγόταν Ναζήρι, υπαγόταν διοικητικά στην Επαρχία Εμλακίων, που είχε πρωτεύουσα το Κουρτσαούσι, τη σημερινή Σπερχογεία.

Αργότερα η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε στο Ναζήρι. Όμως, το όνομα Εύα είναι πιο παλιό από το όνομα Ναζήρι και προέρχεται από το όνομα του όρους Εύα, στους πρόποδες του οποίου είναι χτισμένη η κωμόπολη Εύα. Το όρος αυτό, που στα βυζαντινά χρόνια ονομάστηκε Άγιος Βασίλειος, λεγόταν παλιότερα Εύα ή Εύαν, γιατί την αρχαία εποχή γίνονταν σ’ αυτό οι βακχικές γιορτές προς τιμήν του Διονύσου. Τότε, στο βουνό ακούγονταν παντού οι ευχές «Ευ οι», δηλαδή να’ ναι καλά αυτοί που καλλιεργούν τα αμπέλια, και «Ευ α», δηλαδή να είναι καλά τα κρασιά. Γενάρχης της οικογένειας των Παπατσωναίων ήταν ο παππούς του Αναγνώστη, Στυλιανός Στούπας, από το Καλογερέσι της Τριπύλας. Κυνηγημένος από τους Τούρκους ο Στυλιανός, έφτασε το 1735 στο χωριό Γιδόβρυση της Ανδρούσας, μαζί με τη γυναίκα του και τον τρίχρονο γιο του Δημήτριο. Μετά από 3 χρόνια εγκαταστάθηκε οριστικά στο Ναζήρι, που ήταν τσιφλίκι του πλούσιου Τούρκου Μουσά Αγά και το κατοικούσαν τότε 12 οικογένειες. Φαίνεται πως για να κρυφτεί άλλαξε το όνομά του και έγινε Στυλιανός Τζώνης.

Ο γιος του Δημήτριος Τζώνης, το 1761, χειροτονήθηκε ιερέας του Ναζηρίου και των γειτονικών χωριών Αλουποχωρίου (Νιχωριού), Καλαμαρά και Σάμαρι (Ελληνοεκκλησιάς). Ήταν τόσο καλός ιερέας που τον αγαπούσαν όχι μόνο οι Έλληνες, αλλά και οι Τούρκοι, γι’ αυτό αργότερα έγινε και προεστός. Τον φώναζαν Παπατζώνη ή Παπατσώνη. Αυτό έγινε και το επίσημο όνομα της οικογένειας. Το 1765 απέκτησε γιο, τον Αναγνώστη Ανδρέα Παπατσώνη. Το 1770, στα Ορλωφικά, πολέμησε και ο Παπαδημήτρης Παπατσώνης. Μετά, κυνηγημένος από τους Τούρκους, κατέφυγε στη Μάνη. Το 1771 πήγε στην Κωνσταντινούπολη.

Εκεί, περιγράφοντας την τραγική κατάσταση των βασιλικών κτημάτων, κατάφερε να νοικιάσει τα τσιφλίκια που ανήκαν στην αδελφή του Σουλτάνου, κάτι που σπάνια δινόταν σε χριστιανό. Τα βασιλικά αυτά τσιφλίκια, που ήταν 40 χωριά αρχικά και αργότερα 44 , διάσπαρτα στις επαρχίες Ανδρούσας, Αρκαδιάς, Λεονταρίου και Καλαμάτας, ενώθηκαν σε ιδιαίτερη επαρχία, την Επαρχία Εμλακίων. Τα χωριά αυτά κατοικούνταν σχεδόν αποκλειστικά από Έλληνες. Από την Επαρχία Ανδρούσης τα χωριά ήταν: Ναζήρι, Αλποχώρι, Βρωμόβρυση (Αμφιθέα), Κούρταλη (Πιλαλίστρα), Γαϊδουροχώρι (Μοσχούρι), Καρτερόλι, Λυκότραφο, Κλήμα, Γιδόβρυση, Πεντιά, Ξεροκάσι, Ράδου, Πουλίτζι, Κουτούφαρη, Σαμπάνκαλφα, Παντζιά, Σκάλα, Κατσαρού, Σιάμου, Σολάκι, Χάρμα, Μαγούλα, Ζευγολατιό, Κούρταγα, Διαβολίτσι, Δουσίλα, Τρύφα Από του Λεονταρίου: Τζαφέραγα, Δοράχι, Λεφτίνι, Μάνεσι, Μαρμαριά, Ραψομάτες, Τραγάνα, Νεοχώρι. Και από Καλαμάτα: Κουρτσαούσι, Δελίμαμι, Βείζαγα, Γαϊδουροχώρι, Πήδημα. Ο Παναγιώτης Παπατσώνης στα απομνημονεύματά του αναφέρει τα εξής: «[…]

Η Επαρχία Εμλακίων περιλαμβάνουσα τα ως άνω 40 χωρία εξετείνετο εις το δυτικόν και βόρειον τμήμα της κοιλάδας του Παμίσου… Διετηρήθη δε η επαρχία αύτη υπό το ίδιον όνομα και την αυτήν έκταση και κατά τους χρόνους της Επαναστάσεως και ευθύς μετ’ αυτήν...Της νέας αυτής επαρχίας Εμπλακίων διωρίσθη δια φερμανίου προεστός ο Παπαδημήτριος Παπατσώνης, όστις και ενοικίασε τον φόρον της επικαρπίας των κτημάτων αυτής αντί 15.000 γροσίων κατ’ έτος… ». Αυτό έδωσε πολλά πλούτη στο Δημήτρη Παπατσώνη, αλλά του δημιούργησε και πολλούς εχθρούς, που τον συκοφαντούσαν συνέχεια και προσπάθησαν ακόμα και να τον θανατώσουν, για να πάρουν τη θέση και τα πλούτη του. Τα ίδια έκαναν και στο γιο του, Αναγνώστη Παπατσώνη, που έγινε κι αυτός με τη σειρά του Προεστός και Διοικητής της Επαρχίας Εμπλακίων, το Μάρτιο του 1807, μετά το θάνατο του πατέρα του Ο Αναγνώστης Παπατσώνης ήταν άνθρωπος με πολλές αρετές και ικανότητες, πολύ δυναμικός και αγαπητός τόσο στους ραγιάδες όσο και στους Τούρκους. 

Κατάφερε να διατηρήσει και να αυξήσει τα πλούτη του πατέρα του, όμως δε φρόντιζε απλώς να συσσωρεύει πλούτη. Προσπαθούσε να βοηθάει τους κατοίκους των χωριών της επαρχίας του και να καλυτερεύει τη ζωή των υπόδουλων Ελλήνων. Κορυφαίο γεγονός στα πέντε χρόνια που ήταν διοικητής Επαρχίας Εμπλακίων ήταν το χτίσιμο της εκκλησίας μας, του Ιερού Ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου Ναζηρίου στα 1811, μέσα σε 40 ημέρες. Η τουρκική κυβέρνηση απαγόρευε στους υπόδουλους Έλληνες να χτίζουν εκκλησίες μέσα στις πόλεις και στα χωριά. Οι χριστιανοί μπορούσαν να πηγαίνουν μόνο σε μικρά εξωκλήσια, που ήταν μακριά από κατοικημένες περιοχές, ή στα μοναστήρια. Για να χτιστεί η Εκκλησία έπρεπε να εκδοθεί ειδική άδεια από το Σουλτάνο, μετά από έγκριση του Πασά της Ανδρούσας. Αν και είχε καλές σχέσεις τόσο με τον Σουλτάνο όσο και με τον Πασά, ο Αναγνώστης, δεν τολμούσε να του ζητήσει την έγκρισή του για το χτίσιμο της εκκλησίας μέσα στο Ναζήρι. Το κατάφερε όμως τελικά, βάζοντας σε εφαρμογή ένα πολύ έξυπνο σχέδιο. Ο Πασάς είχε ένα σπαθί μεγάλης αξίας. που ήταν το ιερότερο κειμήλιο της οικογένειάς του. 

Ο Αναγνώστης έβαλε μερικούς έμπιστούς του να κλέψουν το σπαθί. Ο Πασάς, όταν έχασε το σπαθί, πολύ λυπημένος, δεσμεύτηκε δημόσια ότι όποιος του το βρει, θα έχει από αυτόν ό,τι ζητήσει. Τότε ο Παπατσώνης του πήγε το σπαθί και του ζήτησε να δώσει την έγκρισή του για να κτιστεί μία εκκλησία μεγάλη μέσα στο Ναζήρι. Αναγκαστικά ο Πασάς, για να τηρήσει το λόγο του, υπέγραψε τη σχετική αίτηση του Αναγνώστη προς το Σουλτάνο. Η απάντηση που ήρθε από την Κωνσταντινούπολη έλεγε ότι επιτρέπει ο Σουλτάνος να κτιστεί η εκκλησία μέσα στο χωριό, όπως ζητάει ο Παπατσώνης, αλλά μέσα σε 40 ημέρες. Αν στο χρονικό διάστημα αυτό δεν έχει τελειώσει το έργο, η άδεια θα ήταν άκυρη και οι τουρκικές αρχές θα γκρέμιζαν το μισοτελειωμένο κτίσμα. Η εκκλησία άρχισε να κτίζεται στις 20 Μαρτίου και τελείωσε στις 30 Απριλίου 1811. Ο Αναγνώστης Παπατσώνης πλήρωσε πάνω από 5.000 γρόσια για το χτίσιμο της εκκλησίας και 500 γρόσια στον Πασά για την άδεια. Αλλά το κυριότερο ήταν που κατάφερε να κινητοποιήσει όλους τους κατοίκους του χωριού, οι οποίοι δούλευαν μέρα και νύχτα πλάι στους μαστόρους και βοήθησαν έτσι να πραγματοποιηθεί το ακατόρθωτο, να χτιστεί η εκκλησία μέσα σε 40 ημέρες. Την 1η Μαΐου 1811 έγιναν τα θριαμβευτικά εγκαίνια, όπως φαίνεται και από την εντοιχισμένη πλάκα πάνω από την είσοδο της Εκκλησίας. 

Στην πλάκα αυτή έγραψαν οι πρωτομάστορες: «ΙΚΟΔΟΜΗΘΗ Ο ΘΗΟΣ ΚΑΙ ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΗΜΩΝ ΘΕΟΤΟΚΟΥ, ΕΠΩΝΟΜΑΖΟΜΕΝΗΣ ΚΥΜΙΣΥΣ, ΔΙΑ ΔΑΠΑΝΙΣ ΚΑΙ ΕΞΟΔΟΥ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΑΝΔΡΕΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ ΠΑΠΑΤΖΩΝΗ ΚΑΙ ΗΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΕΟΝΙΟΝ ΑΜΗΝ. ΕΤΕΛΕΙΩΘΗ 1811 ΜΑΪΟΥ ΠΡΩΤΗ. ΤΟ ΣΤΕΡΕΩΜΑ ΤΩΝ ΕΠΙ ΣΟΙ ΠΕΠΟΙΘΟΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΣΟΝ ΚΥΡΙΕ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΝ ΗΝ ΕΚΤΙΣΟ ΤΟ ΤΙΜΙΟ ΣΟΥ ΕΜΑΤΙ. ΕΜΗΣ ΟΙ ΠΡΟΤΟΜΑΣΤΟΡΕΣ ΜΑΣΤΡΑΝΤΩΝΗΣ, ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗΣ, ΜΑΣΤΡΟΣΤΑΘΗΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ».

Δυστυχώς, το Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς, στην καλύτερη στιγμή της ζωής του, ο κυρ –Αναγνώστης πεθαίνει με τραγικό τρόπο, δηλητηριασμένος από τους εχθρούς του, όπως αναφέρει ο γιος του Παναγιώτης, στα απομνημονεύματά του. Ήταν τότε 46 ετών και είχε τρεις γιους, τον Δημήτριο, τον Παναγιώτη και τον Ιωάννη Παπατσώνη, ηλικίας 13, 11 και 9 ετών αντίστοιχα. Είχε και πέντε θυγατέρες, από τις οποίες η μεγαλύτερη, η Αναστασία, είχε παντρευτεί τον Κανέλλο Δεληγιάννη. Ο γιος του Δημήτριος Παπατσώνης, όταν μεγάλωσε, διορίστηκε κι αυτός Διοικητής της Επαρχίας Εμλακίων και μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία.

• Όλα τα αδέλφια είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρία, το δε σπίτι τους ήταν κατηχητήριο της Εταιρίας. Στις 23 Μαρτίου του 1821, συμμετείχε με τους άνδρες του, στράτευμα 1000 ανδρών, στην απελευθέρωση της Καλαμάτας μαζί με τους άλλους οπλαρχηγούς. Έγινε μέλος της Μεσσηνιακής Γερουσίας και πολέμησε δίπλα στον Κολοκοτρώνη, τον Νικηταρά και τον Πλαπούτα στην πολιορκία της Τριπολιτσάς, και στα ταμπούρια του Βαλτετσίου. Κατά την εισβολή του Δράμαλη πολέμησε στην Αργολίδα και στα Δερβενάκια και παντού ανδραγάθησε. Το 1824, φυλακίστηκε μαζί με τον Κολοκοτρώνη και άλλους αγωνιστές στην Ύδρα. Σκοτώθηκε στο Τρίκορφο Αρκαδίας, πολεμώντας τον Ιμπραήμ, τον Ιούνιο του 1825. Ο αδελφός του Παναγιώτης Παπατσώνης, υπήρξε επίσης Φιλικός με μεγάλη προσφορά. Στις 17 Ιουνίου 1821 διορίστηκε έφορος επαρχίας Εμλακίων. Μετά το θάνατο του Δημήτρη Παπατσώνη, ανέλαβε την αρχηγία του αποσπάσματος. Το 1832 υπήρξε πληρεξούσιος της ίδιας επαρχίας. Το 1836 διορίστηκε δήμαρχος Εύας και εξελέγη στο ίδιο αξίωμα το 1841, όταν ο Δήμος Εύας συγχωνεύτηκε με το Δήμο Τρίκκης.

Το 1844, το εκλογοδικείο δεν αναγνώρισε την εκλογή του βουλευτή Σταθουλόπουλου, που ήταν υπέρμαχος της Επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου, και η Βουλή ενέκρινε την εκλογή του επιλαχόντος Παπατσώνη, δημάρχου Εύας, που σ' αυτές τις εκλογές είχε λάβει 2.810 ψήφους. Στα απομνημονεύματά του αναφέρει πολλά για την οικογένεια και την ιστορία της περιοχής. Επίσης, περιγράφει με λεπτομέρειες την άλωση της Τριπολιτσάς, τη μάχη στο Βαλτέτσι, και άλλες μάχες όπου πολέμησε και ο ίδιος. Ο τρίτος αδελφός, Ιωάννης Παπατσώνης, είχε το βαθμό του συνταγματάρχη της Φάλαγγας και μετά την απελευθέρωση έγινε υπασπιστής του βασιλιά Όθωνα (1852-1857). Διακρίθηκε με τον Αργυρό και Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρος.

Εκτός από τη θυσία του ήρωα Δημήτρη Παπατσώνη, η Οικογένεια των Παπατσωναίων έκανε και άλλες θυσίες και πρόσφερε και πολλά χρήματα για τον Αγώνα του 1821. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι, όταν ο Παπαφλέσσας συγκέντρωσε στρατό και πήγε να ανακόψει την προέλαση του Ιμπραήμ, ήρθε στο Ναζήρι ο Μπότσαρης με στρατό από την Πάτρα και παρέμεινε στο χωριό 4 ημέρες. Τη διατροφή όλου του τμήματος ανέλαβε η οικογένεια Παπατσώνη. Από επόμενα μέλη της οικογένειας αναφέρουμε τους παρακάτω: -Αναγνώστης Παπατσώνης (εγγονός). Χρημάτισε πολιτικός, πληρεξούσιος των Εθνοσυνελεύσεων και βουλευτής -Όθων Παπατσώνης (1859-;), γιος του Ιωάννη, παντρεύτηκε τη Σοφία -Τάκης Παπατσώνης, ο ποιητής, (1895 - 1976) -Όθων (εγγονός) -Ελένη Παπατσώνη, σύζυγος Όθωνος -Μαρίνα Παπατσώνη, διευθύντρια Marketing and Communications, Costa Navarino.

-Η Φωφώ Αργυροπούλου είναι καθηγήτρια στο ΤΕΙ Καλαμάτας. Η ομιλία της εκφωνήθηκε στο πλαίσιο της εκδήλωσης για τα 200 χρόνια του Ιερού Ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου στο Ναζήρι.